Europa staat voor reeks belangrijke besluiten - Hoofdinhoud

De EU i staat na de recente Europese verkiezingen i voor beslissingen die haar activiteiten en betekenis voor jaren bepalen. Het gaat om het al of niet van kracht worden van het Verdrag van Lissabon i en de verdeling van de belangrijkste posten in de nieuwe Commissie i en het Parlement i die beide tot einde 2014 aanblijven. Verder moet dit najaar blijken of het Economisch Herstelplan en het Klimaat en Energieplan i van de Unie voldoende effectief en bovendien politiek uitvoerbaar zijn, ook tegenover de niet Europese landen. Tenslotte beslissen de Ieren dit najaar bij referendum over het lot van het Verdrag van Lissabon.

Op 18 en 19 juni maakt de Europese Raad i in Brussel een begin met het beraad over deze cruciale agendapunten. Afgelopen halfjaar is er in de Unie eigenlijk niet veel gebeurd. De Commissie-Barroso i loopt op haar laatste benen en het Parlement was maandenlang te druk met de verkiezingen van begin juni. Verder was alle aandacht gericht op het aanpakken van de economische crisis. Tenslotte was Tsjechië als voorzitter van de Europese Raad als gevolg van grote spanningen tussen het kabinet in Praag en staatspresident Vaclac Klaus gedwongen om in juni premier Mirek Topolánek te vervangen door Jan Fischer, de nieuwe premier. Het wisselen van de politieke leiding van een voorzittend land is totaal ongebruikelijk. De wisseling deed de eerste helft van 2009 uiteraard geen goed aan de activiteiten van de Unie.

Vier belangrijke agendapunten telt de agenda van de staatshoofden en regeringsleiders op 18 en 19 juni tijdens hun zomervergadering in Brussel:

• - 

  Het concreet maken van de toegevingen aan Ierland voor een nieuw referendum over het Verdrag van Lissabon;
• - 

  Het aanwijzen van de kandidaat-voorzitter van de Europese Commissie die einde 2009 aantreedt;
• - 

  Een voor alle lidstaten acceptabele formule vinden voor het toezicht op de banken en financiële instellingen;
• - 

  Een compromis vinden opdat de Unie vervolgens eensgezind naar de klimaatconferentie van de VN i in Kopenhagen kan.

Ierland heeft (als enige) eerder het Verdrag van Lissabon (de opvolger van de Grondwet voor Europa) bij referendum verworpen. In de nu overeen te komen aanvullende tekst krijgt Ierland de toezegging dat er niet wordt getornd aan de regel dat ieder land een lid van de Commissie mag aanwijzen. Het plan om ter wille van efficiënt werken het aantal commissarissen terug te brengen is van de baan. Veel andere kleinere landen, waaronder Nederland, die vrezen in de toekomst tijdelijk uit de Commissie te verdwijnen, zijn hierover tevreden. Verder krijgt Dublin toezeggingen op alle punten waarover de Ierse kiezers vorige keer struikelden. Het gaat om garanties dat Ierland autonoom blijft op fiscaal, militair, sociaal en ethisch terrein (b.v. echtscheiding, abortus).

Belangrijk punt van discussie wordt de juridische vorm van deze aanvullende teksten. Wordt dit een protocol, dan is ratificatie door alle EU-landen i nodig. Zo’n afzonderlijke ratificatieronde als aanvulling op ‘Lissabon’ is echter uitgesloten omdat diverse regeringen (Nederland, het Verenigd Koninkrijk e.a.) daaraan niet zullen beginnen. Dat zou namelijk in die landen weer een onverkwikkelijke binnenlandse discussie over het nieuwe verdrag openen.

Wat wel kan is de teksten als één geheel als protocol te zijner tijd te hechten aan het toetredingsverdrag van Kroatië tot de Unie. ‘Veel regeringen voelen ook daarvoor weinig. Zij prefereren een zodanig Raadsbesluit dat in hun land daarover geen discussie ontstaat over enigerlei verandering in het Verdrag van Lissabon’, aldus een hoge Nederlandse diplomaat in Brussel. Het is nu afwachten of Ierland tijdens de Europese Raad met deze formule instemt, dan wel de juridische garantie eist van een protocol.

Commissievoorzitter en voormalig Portugees premier José Manuel Barroso i (53) heeft zich op 8 juni kandidaat gesteld voor eigen herverkiezing. Barroso deed dat bij het aantreden in Brussel van de Tsjechische premier Jan Fischer als voorzitter van de Europese Raad tot 1 juli. Tijdens de vorige Europese Raad op 19 en 20 maart hadden de staatshoofden en regeringsleiders al aangeduid Barroso te willen herbenoemen. Behalve de meerderheid van de leden van de Europese Raad heeft Barroso de meerderheid nodig van het aantal uitgebrachte stemmen in het Europees Parlement. Na de recente verkiezingen heeft alleen Barroso’s eigen Europese Volkspartij i (EVP) enthousiast voor hem gekozen. Komende weken zal blijken of Barroso en de EVP er in slagen voldoende sociaal-democraten en/of liberalen of andere fracties over de streep te trekken. Daarbij speelt ongetwijfeld een rol in hoeverre deze partijen met andere topbanen afgekocht kunnen worden.

Belangrijk is wat de Duitse sociaal-democratische voorman in het Europees Parlement, Martin Schulz, gaat doen. Schulz wil lid van de Commissie worden of voorzitter van het Europees Parlement. Om zijn kansen te vergroten hield Schulz tot nu toe de boot af zodra socialisten met een eigen kandidaat Commissievoorzitter Barroso wilden wippen. Nu echter de SPD verzwakt uit de verkiezingen kwam, moet Schulz maar zien of hij nog wel parlementsvoorzitter wordt. Commissielid worden als opvolger van de SPD-er Günter Verheugen i is onwaarschijnlijk geworden. De CDU/CSU zal als waarschijnlijk grootste regeringsfractie die post dit najaar na de Duitse verkiezingen claimen.

Meestal ging het tot nu toe zo dat EVP en de Sociaal-Democratische Fractie i (PES) achter de schermen de voorzitterschappen onderling verdelen. Verwacht werd deze keer een deal waarbij de EVP de komende 2,5 jaar de Parlementsvoorzitter levert met als kandidaten de Poolse voormalige premier Jerzy Busek of de Italiaanse Berlusconi fan Mario Mauro. Daarna zou de PES met Schulz 2,5 jaar in de begeerde voorzitterszetel komen.

Maar nu de PES na de verloren verkiezingen onderling verdeeld raakte over Barroso, evenals de liberalen, terwijl de groenen i (‘Stop Barroso) vierkant tegen zijn, wordt het veld onoverzichtelijk. De critici verwijten Barroso dat hij tijdens de economische crisis weinig initiatief nam. Dat verwijt is wel juist. Barroso echter stemt zijn acties af op wat politiek haalbaar is bij de regeringen. Hij neemt de lakmoesproef in de Europese Raad en verder via informeel contacten met regeringsleiders. Een mogelijke alternatieve deal is nu dat de christen-democraten Barroso herbenoemd krijgen in ruil voor een liberale parlementsvoorzitter. Genoemd worden Graham Watson en Guy Verhofstadt.

Lukt dit allemaal niet dan ontstaat een historisch ongekende politieke botsing zodra de Europese Raad Barroso aanduidt en vervolgens de meerderheid van het Parlement hem afwijst. Bij dit laatste hoort nog de kanttekening dat het parlement niet bevoegd is een alternatief voor Barroso aan te duiden, dat mag alleen de Europese Raad.

Het beeld wordt nóg onoverzichtelijker doordat de Franse president Nicolas Sarkozy i (EVP) in de komende Europese Raad mogelijk afdwingt dat de definitieve aanduiding van Barroso als voorzitter wordt uitgesteld tot het najaar. Sarkozy wil dat Frankrijk een zware post krijgt in de nieuwe Commissie. De Franse president houdt de Commissievoorzitter, die daarover te zijner tijd beslist, dan in de tang. Sarkozy is een permanent criticaster van Barroso zonder daarbij overigens tot nu toe erg concreet te zijn.

Voor uitstel pleit dat komend najaar dan in één ronde de drie meest begeerde topbanen in Europa kunnen worden aangeduid. Het gaat om de vaste voorzitter van de Europese Raad (mits ‘Lissabon’ doorgaat), de Commissievoorzitter en de Hoge Vertegenwoordiger voor het Buitenlands Beleid i (momenteel Javier Solana i). Via een ‘package deal’ in het najaar kan de Europese Raad rekening houden met alle prioriteiten, met de diverse nationale gevoeligheden en zelfs met het geslacht van de uitverkorene. Want alleen maar mannen benoemen stuit op verzet, hoewel vrouwelijke kandidaten tot nu toe ontbreken.

De voorzitter van de Europese Raad vanaf 1 juli, Fredrik Reinfeldt, premier van Zweden, heeft op 9 juni in Brussel echter gewaarschuwd dat de Commissie voor de rest van 2009 verlamd raakt zou Barroso’s herbenoeming tot het najaar onzeker blijven. Barroso zelf zegt (terecht) dat zijn aanduiding nu nodig is zodat hij komende maanden in goed overleg zijn nieuwe team kan samenstellen, uiteraard in nauwe samenwerking met de 27 hoofdsteden en het Europees Parlement. Samengevat wordt het dus spannend hoe de komende Europese Raad van 18 en 19 juni de benoemingskwestie(s) aanpakt.

De discussie van de staatshoofden en regeringsleiders over de economische situatie zal zich concentreren op de vraag hoe Europa greep krijgt op de financiële sector teneinde toekomstige crises te voorkomen. De Europese Commissie werkt op basis van voorbereidend werk van voormalig IMF-topman De Larosière aan voorstellen die zowel een globaal macro-economisch als een micro-economisch toezicht beogen. Een Europese Systeem Risico Raad (ESRB) gaat straks de financiële markten controleren. Daarnaast komt er een Europees Systeem van Financieel Toezicht met aparte takken voor de banken, de verzekeringen en de beleggers.

Tot zover geen verschil van mening. Het Verenigd Koninkrijk ligt met Roemenië en Slowakije echter op een essentieel onderdeel dwars. Londen c.s. accepteert niet dat bij een conflict tussen verschillende nationale toezichthouders de Europese toezichthouder ‘bindende maatregelen’ (bijvoorbeeld om met overheidsgeld een bank te redden) kan opleggen. De Britten zien dit als een aanval op hun autonomie. Bovendien is de invloedrijke ‘City of London’ als financieel centrum tegen een Europese ‘pottenkijker’.

De vraag is nu of de Britse premier Gordon Brown zo kort na zijn pijnlijke nederlaag bij de recente Europese verkiezingen enigerlei toegeving kan doen. Zijn tegenstanders in Londen zullen Brown bij iedere tegemoetkoming, hoe gering ook, ervan beschuldigen de Britse soevereiniteit ‘weg te geven’. De kwestie ligt politiek extra gevoelig omdat in deze kwestie de meerderheidsregel geldt, zodat de dwarsliggers overstemd kunnen worden. Dat laatste zal overigens niet gebeuren, daarvoor is de kwestie te gevoelig. Alleen een compromis kan hier kortom uitkomst brengen.

De Europese Raad moet verder een oplossing vinden voor het verzet van o.a. Polen tegen het Klimaat en Energieplan van de Unie. Europa wil dit najaar naar de VN-Klimaattop in Kopenhagen met een eensgezind eigen plan van aanpak. De EU-landen gaan elk financieel bijdragen aan de kosten die de ontwikkelingslanden moeten maken om een wereldwijd VN klimaatplan te helpen uitvoeren. Dat vereist van de EU een financieel hulpplan met een verdeelsleutel waarschijnlijk op basis van het bruto nationaal product van elk land. Bovendien moet er een verdeelsleutel komen voor de beperking per land van de uitstoot van het CO2-broeikasgas. Op beide punten ligt vooral Polen dwars. Warschau vindt dat het in een economische ontwikkelingsfase zit en bovendien rijk voorzien is van steenkool die een uitzonderingspositie rechtvaardigt. ‘De Polen willen geld zien’, aldus een ingevoerde diplomaat in Brussel. Mogelijk schuift de Europese Raad dit probleem naar later, dus tegen de tijd dat de VN-Conferentie in Kopenhagen begint.

‘Het is verbazingwekkend hoe slecht de sociaal-democraten hebben gescoord. Over vrijwel heel Europa of zij nu regeerden of niet, verloren zij aanhang. Terwijl centrumrechts ook in landen waar zij onder moeilijke omstandigheden regeren - Polen, Frankrijk, Italië ja zelfs in Duitsland - het prima deed’, aldus professor Simon Hix van de London School of Economics. Hix is de stichter van het ‘Predict 09’ Europese kiezersonderzoek dat al weken tevoren de uitslag redelijk goed had voorspeld. Hix denkt dat de socialisten er niet in geslaagd zijn de kiezers een overtuigend antwoord te geven op de economische crisis. Zijn commentaar stemt overeen met de reacties van veel andere commentatoren.

In het nieuwe Europees Parlement gaat de fractie van de (christen-democratische) Europese Volkspartij (EVP) met het CDA, van 288 naar 264 zetels. Hierbij past de kanttekening dat het nieuwe parlement 736 zetels telt en het aftredende 49 meer, zodat alle fracties verhoudingsgewijs enigszins krimpen. De Sociaal-Democratische Fractie (PES) met de PvdA, valt van 217 terug naar 161. De Alliantie van Liberalen en Democraten (ALDE) met de VVD en D66, zakt van 100 naar 80. Het eurosceptische Europa van de Naties (UEN) krijgt 35 zetels (was 44). De Groenen met Groen Links, gaan naar 53 zetels (was 43). Europees Unitair Links i met ook Communisten en uit Nederland de SP gaat van 41 naar 32. De Onafhankelijken met de ChristenUnie/SGP halen 18 zetels (was 22). De veelal rechtse Niet Ingeschreven Leden stijgen van 30 naar 93 zetels.

De vraag is nu of de diverse protestpartijen, meestal uiterst rechts waaronder Wilders i, maar ook wel met linkse tendenties, via een eigen fractie de gang van zake in het Europees Parlement gaan meebepalen. Erg waarschijnlijk is dit niet omdat deze partijen onderling sterk verschillen. Ook zonder eigen fractie kunnen deze groepen via hun stemgewicht komende jaren toch zand in de machine strooien, zoals zij al hebben aangekondigd. Los daarvan willen de Britse conservatieven samen met Tsjechische en andere gelijkgezinden een eurokritische fractie vormen. Tot nu toe zijn deze parlementsleden aangesloten bij de EVP.

Vast staat dat de invloed van de sociaal-democraten, die tot de verkiezingsavond op 200 zetels hadden gerekend, kleiner zal zijn. Sociaal-democraten en christen-democraten vormen bij stemmingen tot nu toe vaak de beslissende meerderheid. Dat zal wel doorgaan echter met de aantekening dat het nieuwe parlement behalve rechtser ook meer gefragmenteerd is dan ooit tevoren. Dit gaat zich naar verwachting vooral uiten op economisch terrein, bijvoorbeeld bij het beheer van de interne markt, in een ‘free market’ tendens.

Dr. Jan Werts is EU-Correspondent te Brussel. Hij publiceerde onlangs 'The European Council', ISBN 978-0-9556202-1-8, Londen, John Harper Publishing.