Stoelendans rond Europese topbanen vertraagd begonnen - Hoofdinhoud

Na de zomertop van 18 en 19 juni is de Europese Unie i dit najaar bezig met drie belangrijke besluiten van de staatshoofden en regeringsleiders.

• - 

  Garanties voor de Ierse regering inzake enkele verduidelijkingen van het Verdrag van Lissabon i. Op 2 oktober houdt Ierland daarover een tweede volksstemming. Gaat de bevolking akkoord, dan komt het inwerkingtreden van genoemd verdrag (eindelijk) dichterbij;
• - 

  Een Europees controlesysteem op de financiële instellingen als aanvulling op het mislukte nationale toezicht. Een speciaal orgaan gaat de knoop doorhakken bij een conflict tussen de nationale toezichthouders;
• - 

  De voordracht van Commissievoorzitter José M. Barroso i (53) voor herbenoeming tot 2014.

Politiek gezien is het belangrijk dat de Europese Raad i onder leiding van de Tsjechische premier Jan Fischer i, een stoelendans in beweging zette voor de hoogste functies in de Europese Commissie i die eind dit jaar aantreedt en indirect eveneens bij het in juli aangetreden Europees Parlement i. Bovendien krijgt de Europese Raad zodra het Verdrag van Lissabon in werking treedt, een fulltime voorzitter. Dit wordt een toppoliticus gevestigd in Brussel die in de plaats treedt van de halfjaarlijks roulerende voorzitter i (die vanuit een nationale hoofdstad werkt). Genoemd wordt de vroegere Britse premier Tony Blair. Maar hij krijgt concurrentie van zijn landgenoot Chris Patten i die de aftredende Hoge Vertegenwoordiger voor het Buitenlands Beleid i Javier Solana i wil opvolgen. Twee Britten benoemen kan niet. Alle EU-landen i zijn er bovendien op uit bij de verdeling van deze reeks functies aan bod te komen. Vermeldenswaard is verder dat er weer eens demonstranten opdoken bij deze Europese Raad. Boze Duitse, Franse, Belgische, Nederlandse en Luxemburgse veehouders maakten met reuze tractoren de Brusselse boulevards onveilig. De Commissie neemt intussen zuivelproducten tegen garantieprijs uit de markt, zoals bondskanselier Angela Merkel i in de Raadsvergadering had gevraagd.

‘De financiële crisis heeft duidelijk aangetoond dat de regulering van en het toezicht op de financiële instellingen, in de EU en wereldwijd, verbetering behoeven’, aldus de Europese Raad. De Raad wil een ‘Europese Systeem Risico Raad (ESRB)’ die mogelijke financiële bedreigingen signaleert. Daarnaast komt er een ‘Europees Systeem van Financiële Toezichthouders’ met drie toezichthoudende autoriteiten. Verder creëert de Unie één enkel Europees ‘rulebook’ toepasselijk op alle financiële instellingen.

De Commissie komt hierover met concrete voorstellen. Het Verenigd Koninkrijk wil het toezicht op de banken en aanverwante instellingen zodanig vorm geven dat zijn autonomie (vanwege het financieel centrum The City) zoveel mogelijk intact blijft. Premier Gordon Brown i kreeg de toezegging van een ‘volledige eerbiediging van de bevoegdheden van de nationale autoriteiten’ en eveneens ‘van de (bevoegdheden van de ) centrale banken in het bijzonder met betrekking tot de verstrekking van noodhulp bij liquiditeitscrises’, aldus de conclusies. Daar staat als Britse concessie tegenover ‘dat het Europees systeem van financiële toezichthouders over bindende en evenredige besluitvormingsbevoegdheden moet beschikken’. Dat laatste slaat op de uniforme uitwerking van genoemd ‘rulebook’.

Verder krijgt een Europese toezichthouder het laatste woord ingeval nationale kredietwaardigheidbeoordelaars onderling slaags raken. Deze besluiten waren overigens op 9 juni al in de EcoFin Ministerraad i voorgekookt. De gedetailleerde uitwerking in de EcoFin zal nog wel enige onderhandelingsmoeite vragen. Het voorgaande komt ook aan de orde bij de G20 i bijenkomst van 24 en 25 september in Pittsburgh (VS). Het is de bedoeling dat de EU daar zoveel mogelijk gecoördineerd aantreedt. Een uniform Europees standpunt zit er in Pittsburgh echter niet in.

De Europese Raad gaat met een bindende verklaring in op de verzoeken van de Ierse premier Brian Cowen i ten aanzien van het Verdrag van Lissabon. Alle EU-landen houden hun commissaris, zo luidt de eerste toezegging. De eerder afgesproken vermindering van het aantal leden van de Commissie is van de baan. Het Lissabon verdrag verandert verder helemaal niets aan de wetgeving inzake abortus in Ierland, noch aan de neutraliteit van dat land, noch aan zijn autonomie inzake defensie, noch op fiscaal terrein, noch inzake het onderwijs of de rechten van de werknemers.

Met name Nederland, het Verenigd Koninkrijk, Polen en andere landen waar het publiek kritisch staat tegenover het Verdrag van Lissabon, wilden Ierland geen enkele toezegging doen die voor de andere landen niet automatisch eveneens geldt. Deze landen wilden ook geen protocol, dat een bindende annex aan het genoemde verdrag is. Maar Ierland hield tijdens de vergadering vast aan zo’n protocol. Achtergrond van het verzet daartegen is onder meer dat de Britse kiezer over dit verdrag nooit naar diens mening is gevraagd, terwijl de naburige Ierse kiezer zelfs twee keer hierover mag stemmen, waarbij hij ook nog enkele toezeggingen los kreeg. Als compromis geldt nu dat het Ierse protocol niet wordt gehecht aan het Verdrag van Lissabon (omdat dit een nieuwe ratificatie eist). Het protocol wordt een annex bij een ander toekomstig verdrag dat alle 27 partners bindt. Waarschijnlijk is het toetredingsverdrag van Kroatië de eerstkomende gelegenheid dit af te wikkelen.

Ook als de Ieren op 2 oktober ‘Lissabon’ alsnog per referendum accepteren is dat verdrag nog altijd niet geratificeerd. Het gaat hier zoals bekend om de eerder door Frankrijk en Nederland verworpen Europese Grondwet die vervolgens is ontdaan van zijn grondwettelijke snit en waarover het beraad binnenkort tien jaar duurt. De Duitse, Poolse en Tsjechische president moeten het verdrag nog tekenen.

In Duitsland heeft het hoogste Constitutionele Hof in Karlsruhe op 30 juni beslist slechts akkoord te gaan op voorwaarde dat er eerst nog een wet komt die Duitsland effectief beveiligt tegen zogezegd sluipend toenemende bevoegdheden van de Europese Unie. Tegelijk wordt in het Hofarrest het Europees Parlement afgeserveerd. Volgens het hoogste Duitse Hof is het Europees Parlement noch qua samenstelling noch qua bevoegdheden toegerust voor het nemen van de fundamentele besluiten inzake de constitutionele opbouw van de Europese Unie. Het Hof vindt dat in het algemeen alleen de nationale parlementen bevoegd zijn om de verantwoording te nemen voor de grote richtinggevende besluiten inzake Europese integratie. In Brussel en Straatsburg is men van dit arrest flink geschrokken. Inmiddels werkt de regering in Berlijn aan wetgeving die tegemoet komt aan de eisen van Karlsruhe. Daartoe wordt de rol van de Bondsdag en de Bondsraad in het Duitse institutionele overleg over de EU versterkt. Naar verwachting ratificeert Duitsland vervolgens binnenkort het verdrag.

Het is dan afwachten wanneer na een geslaagd Iers referendum de presidenten van Polen en Tsjechië het verdrag tekenen, waarna ‘Lissabon’ in werking kan treden. De president van Polen Lech Kaczynski zal wel tekenen. Maar zijn Tsjechisch collega Vaclac Klaus i, die zelf tegen het verdrag is, blijft mogelijk dralen. Klaus ziet de Europese Unie als niet meer dan een vrijhandelszone. Dan is ‘Lissabon’ volgens hem niet nodig. De Tsjechische president speculeert er wellicht op zijn ondertekening te kunnen rekken tot de verkiezingen van 2010 in het Verenigd Koninkrijk. Daar komen de Conservatieven dan wellicht aan de macht. Hun leider David Cameron wil in dat geval bij referendum het verdrag van Lissabon alsnog de nek omdraaien.

Vermeld dient tenslotte dat de Franse president Nicolas Sarkozy i voor het parlement in Parijs aan de vooravond van de Raadsvergadering bewees momenteel zowat de enige leider te zijn met een heldere strategie voor de EU. ‘Europa kan na afloop van deze economische crisis niet voortmodderen. Wij moeten de middelen vinden om deel te nemen aan het transformeren van de wereld om ons heen’, waarschuwde de president. Hij doelde met name op de verhoopte inwerkingtreding van het Verdrag van Lissabon.

José Manuel Barroso kreeg unaniem (dus ook van de socialistische en liberale regeringsleiders) steun voor zijn hernieuwde kandidatuur als Commissievoorzitter. Lachend verklaarde de immer soepele Portugees na afloop dat hij ‘zeer tevreden’ is. ‘Het is eervol de steun te krijgen van álle leden van de Europese Raad inclusief de president van Cyprus die van communistische huize is’, aldus Barroso gekscherend. Barroso kreeg na zijn aanwijzing in de Europese Raad daar een ongebruikelijk spontaan applaus voor zijn werk van de voorbije vijf jaar. Voor zijn voordracht was een gekwalificeerde i (ruwweg driekwart) meerderheid voldoende geweest. De Europese Volkspartij i (EVP) die voornamelijk bestaat uit christen-democraten, had hem na haar overwinning bij de Europese verkiezingen kandidaat gesteld. Van de andere politieke stromingen is geen kandidaat gekomen.

Toch zijn er nog enkele wolkjes in de lucht die Barroso’s definitieve benoeming kunnen overschaduwen. Om voorzitter te blijven heeft Barroso de steun nodig van de meerderheid van de uitgebrachte stemmen in het Europees Parlement. De leider van de tweede grootste fractie daar, de Duitser Martin Schulz, heeft na de nederlaag van zijn sociaal-democraten i (PES) bij de Europese verkiezingen zuur op de voordracht van Barroso gereageerd. PvdA-Staatssecretaris voor Europese Zaken Frans Timmermans i daarentegen noemde na afloop van de Europese Raad het verzet van zijn partijgenoten een ‘enigszins absurdistische discussie’. Timmermans wees er op dat alle sociaal-democratische regeringsleiders in de Europese Raad de voordracht hebben goedgekeurd.

Overigens zijn inmiddels ook de liberalen, de derde grootste fractie in Straatsburg, ineens wat minder enthousiast pro Barroso. De fractieleider van de Europese Groenen i, Daniël Cohn-Bendit, ook een verkiezingswinnaar, is een actie ‘Stop Barroso’ begonnen. Omdat er daardoor tijdens de openingszitting van het nieuw verkozen Europees Parlement in juli geen meerderheid voor Barroso was, komt de kwestie in september terug. Hernieuwd uitstel tot oktober is zelfs mogelijk.

Loopt Barroso nu het risico dat een linkse parlementsmeerderheid nog een andere kandidaat te voorschijn tovert? Genoemd wordt de vroegere Belgische liberale premier Guy Verhofstadt. Hij heeft echter de handicap een Europa na te streven met ‘Brussel’ in de hoofdrol. Dat blijkt uit zijn gecentraliseerde aanpak van de economische crisis en zijn plan een Europees leger op de been te brengen. Allemaal prioriteiten waarvoor momenteel in Europa geen meerderheid te vinden is. Belangrijk is verder dat het Europees Parlement Barroso wel kan afwijzen, maar formeel geen eigen kandidaat naar voren mag schuiven. Dat laatste mag alleen de Europese Raad.

Zolang er geen alternatieve kandidaat is, lijkt het waarschijnlijk dat Barroso in september door het parlement komt. Na zijn benoeming zal hij meteen beginnen in nauwe samenwerking met de staatshoofden en regeringsleiders de Commissie Barroso II formeren. Die formatie moet dit najaar het vertrouwen krijgen in Straatsburg in het parlement. Per 1 november loopt het mandaat van Barroso I i af. Na de nu opgelopen vertraging ligt een verlenging met bijvoorbeeld twee maanden in de verwachting.

De kans dat Barroso aanblijft is gestegen nu de christen-democraten (EVP) en de sociaal-democraten (PES) inmiddels handjeklap hebben gespeeld over het voorzitterschap van het parlement. De Pool Jerzy Buzek i (69), oud-premier en voormalig activist van de vakbond Solidarnosc zal namens de EVP de komende 2,5 jaar zetelen. Hij is de eerste Oost-Europese politicus met een prestigieuze functie binnen de Unie. Begin 2012 lost naar verwachting de genoemde socialistische fractievoorzitter Schulz, Buzek af. Met hem krijgt Polen, dat in de Europese Ministerraad vaak dwarsligt, meer invloed op het hoogste niveau. Nu maar afwachten of Warschau daardoor iets minder veeleisend zal worden.

In het nieuwe Europees Parlement zijn voortaan twee doorslaggevende meerderheden voor de hand liggend. Zoals voorheen kunnen de christen-democratische EVP en de sociaal-democratische PES samen ‘regeren’. Anderzijds kan de EVP samen met de liberalen en enkele kleinere rechtse en nationalistische groepen ook een meerderheid vinden.

De Nederlandse delegatie is zwak uit de verdeling gekomen van de leidinggevende posten. Van de 25 op 4 juni gekozen Nederlanders plus onze landgenoot Derk Jan Eppink i die in Vlaanderen is verkozen, komen er maar drie op een ‘ereplaats’. Denemarken, Portugal en Hongarije, allemaal veel kleiner dan Nederland, scoren beter. Corien Wortmann-Kool i (CDA) is gekozen tot vice-voorzitter van de Europese Volkspartij. Sophie in ’t Veld i (D66) wordt een van de vier ondervoorzitters van de parlementscommissie burgervrijheden, justitie en binnenlandse zaken i. Nieuwkomer Peter van Dalen i (ChristenUnie) sleepte dezelfde functie weg bij de commissie vervoer en toerisme i. Verder wordt Hans van Baalen i (VVD) delegatievoorzitter voor Japan en Emine Bozkurt i voor Midden-Amerika. Dat Nederland er zo mager afkomt ligt o.a. aan het grote aantal nieuwkomers, waaronder vijf PVV-ers van Wilders i en het van zeven naar drie zetels terugvallen van de PvdA.

Dr. Jan Werts is EU-Correspondent te Brussel. Hij publiceerde onlangs 'The European Council', ISBN 978-0-9556202-1-8, Londen, John Harper Publishing.