Europese Raad maakt ‘politiek theater’ over Roma - Hoofdinhoud

De Europese Commissie i ziet er vanaf Frankrijk aan te klagen wegens het massaal uitzetten van Roma zigeuners. Brussel trok zijn staart in na een uitbarsting hierover in de Europese Raad i van president Sarkozy tegen Commissievoorzitter Barroso. Parijs heeft inmiddels bovendien beterschap beloofd. Door dit conflict kwam de Europese Raad op 16 september niet echt toe aan het geplande debat over het buitenlands beleid.

Zelden had een Europese Raad zo weinig om het lijf als die van 16 september in Brussel. Er viel geen enkel besluit van betekenis. Wel liepen de emoties op over de uitzetting van Roma. Dit verloop duidt er op dat tien Europese Raden per jaar in plaats van de voorgeschreven vier wellicht geen goed idee is. Bij zijn benoeming als voorzitter begin dit jaar heeft Herman Van Rompuy i voortaan circa tien ‘toppen’ aangekondigd. 

De Commissie besloot op 19 oktober alsnog af te zien van een voorgenomen aanklacht bij het EU-Hof tegen Frankrijk wegens inbreuken op de Europese wetgeving inzake het uitzetten van Roma zigeuners. De beslissing viel na een ongebruikelijk bitter debat hierover in de Europese Raad van 16 september.

Een woedende president Nicolas Sarkozy i eiste excuses van Commissievoorzitter José M. Barroso. Sarkozy accepteerde het niet dat commissaris Viviane Reding i (Justitie) de massale uitzettingen naar Roemenië en Bulgarije (terwijl ze met de vuist op het spreekgestoelte sloeg) had vergeleken met de deportatie van de Joden in de oorlog.

Reding maakte op 19 oktober bekend dat Frankrijk zwart op wit heeft beloofd de procedures voor het uitzetten van buitenlanders overeenkomstig de Europese regels aan te passen. De wetgeving die Parijs momenteel daartoe prepareert kan begin volgend jaar in werking treden. Concreet betekent dit dat wie wordt uitgezet voortaan nog een maand de tijd krijgt om in beroep te gaan.

‘Frankrijk heeft aldus gedaan wat wij hadden gevraagd’, aldus Reding. Amnesty International en andere mensenrechtenorganisaties daarentegen vinden dat de Commissie over deze politiek gevoelige kwestie geen conflict aandurft met Frankrijk. De gang van zake rond de uitzettingen van Roma zoals hieronder geschetst bevestigt deze indruk. Anderzijds betekent de Franse belofte dat het op staande voet uitzetten zoals van de zomer gebeurde voortaan niet meer kan. 

Door het conflict kwam de Europese Raad niet toe aan de diepgaande discussie over het buitenlands beleid (GBVB i) die de hoofdschotel van de bijeenkomst zou zijn. In de marge van de Europese Raad loopt intussen wel belangrijk beraad over het voorkomen van een nieuwe financiële (banken)crisis.

Op 28 en 29 oktober bespreekt de Europese Raad daartoe ingrijpende plannen. Tegen die tijd zal wellicht blijken of na Griekenland ook Portugal en Ierland, twee lidstaten aan de rand van het bankroet, extra bijstand nodig hebben.

Begin september negeerde Frankrijk een oproep van het Europees Parlement i om de uitzettingen van Roma te stoppen. President Sarkozy zei vervolgens in de Europese Raad ‘aangeslagen’ en ‘geschokt’ te zijn door de ‘kwetsende’  aantijgingen van de Luxemburgse Reding. ‘De Commissie heeft Frankrijk beledigd. Als staatshoofd is het mijn plicht mijn land te verdedigen’, zei Sarkozy. Omdat Reding haar excuses had gemaakt wilde de Franse president ‘de zaak niet verder op de spits drijven’.

Sarkozy kondigde aan door te gaan met het ontmantelen van de kampen. Ruwweg 2000 Roma zijn al uitgezeten het einddoel ligt bij circa 8.000. De overgrote meerderheid van de Roma vertrekt overigens vrijwillig, zei Sarkozy. De  Italiaanse premier Silvio Berlusconi i sloot zich aan bij de Franse uitzettingspolitiek en zijn Britse collega David Cameron i deed dit in meer diplomatieke termen. De Spaanse premier José Luis Zapatero i daarentegen kritiseerde zijn buurland.

De andere regeringsleiders waaronder Jan Peter Balkenende i zwegen. Kanselier Angela Merkel i kapte na anderhalf uur het politiek theater af. ‘Het is nu wel genoeg geweest’. Duitse kranten spraken van ‘’einen grossen Kindergarten’. De Commissie was teleurgesteld omdat niemand het voor Barroso had opgenomen. 

Zwak element in de Franse aanpak is een brief van 5 augustus 2010 van het ministerie van Binnenlandse Zaken dat de prefecten oproept binnen drie maanden driehonderd illegale kampen te sluiten ‘met prioriteit voor de Roma’. De Europese Commissie liet als toezichthouder van de verdragen Parijs daarop weten dat ‘geen enkele burger het doelwit mag worden van repressie omdat hij behoort tot een etnische minderheid of een bepaalde nationaliteit’.

De Franse overheidsadministratie heeft genoemde onacceptabele formulering over de Roma vervolgens ingetrokken. De Juridische Dienst van de Commissie bestudeert momenteel of er voldoende aanknopingspunten bestaan om voor de tijd dat de genoemde ‘anti-Romabrief’ van kracht was, een inbreukprocedure te openen tegen Frankrijk.

Het conflict maakt duidelijk dat het vrije verkeer van personen binnen de EU waarover de autoriteiten in Brussel al tientallen jaren hoog opgeven, in de praktijk toch forse beperkingen kent. Richtlijn 2004/38/EG staat namelijk toe dat de burger uit een ander EU-land die langer dan drie maanden elders in de EU verblijft, uitgezet mag worden indien betrokkene a. niet  aantoonbaar zelf in zijn levensonderhoud voorziet, b. dan wel geen ziektekostenverzekering heeft, c. dan wel een onredelijke belasting vormt voor de sociale bijstand van het gastland.

De uitgezette Roma vallen onder die categorieën. Parijs wijst er op dat in de illegale kampen behalve Roma nog minderheden uit o.a. Soedan, Irak, Iran verblijven die vaak eveneens uitgezet worden. President Sarkozy zei na afloop van het beraad in Brussel er gerust op te zijn dat zijn uitzettingsbeleid spoort met de Europese regels. ‘Ons besluit om de kampen te ontruimen slaat op het collectief. Maar er wordt juridisch individueel bezien of men in Frankrijk mag blijven’.

De Commissie maakte vervolgens na een uitvoerige discussie bekend voorlopig af te zien van een inbreukprocedure. Frankrijk had haar inmiddels op het hoogste politieke niveau laten weten dat het nooit de bedoeling is geweest om specifiek de Roma als groep uit te zetten. Parijs heeft verder beloofd alle EU-regels en het Handvest voor de Grondrechten i van de EU strikt na te leven.

Volgens de Franse krant Le Monde had Sarkozy tegenover Barroso laten verstaan een procedure als ‘een oorlogsverklaring’ te zien. Rekening houdend met de onafhankelijke toezichthoudende rol van de Commissie was tenslotte het commentaar van Chantal Brunel, woordvoerster van Sarkozy’s UMP, ook nogal merkwaardig. Zij verklaarde dat Frankrijk niet de les wil worden gelezen door een commissaris uit het piepkleine Luxemburg.

De gang van zake leert dat de in de Europese verdragen i vastgelegde onafhankelijke positie van de Commissie in de politieke praktijk soms boterzacht is. Commissievoorzitter Barroso had uiteindelijk geen zin om een groot land als Frankrijk met een politiek gevoelige procedure voor het hoofd te stoten.

Verwacht wordt dat binnenkort de Commissie Frankrijk samen met een serie andere landen zal aanmanen. De Roma vormen namelijk een probleem in heel Europa. Volgens een Commissiewoordvoerder passen zestien van de 27 EU-landen de verblijfregels niet correct toe. Welke landen dat zijn blijkt wanneer genoemde aanmaning komt.

Ofschoon het probleem ‘Roma’ de bijeenkomst totaal overheerste komt het in de twaalf pagina’s tellende conclusies van de vergadering niet voor. Dat is wel vreemd.  Niettemin leert het verloop van deze Europese Raad dat het lot van de twaalf miljoen Roma verspreid over Europa nu op de agenda staat. Voorzitter Van Rompuy verwacht dat de kwestie in de Europese Raad terugkeert, zei hij na afloop. 

Tegelijk zit achter dit conflict een portie schijnheiligheid en politiek opportunisme verborgen. Het kwam de in de opiniepeilingen laag scorende president Sarkozy goed uit om in de komkommertijd een anti-Roma sfeertje te creëren. Sarkozy wil met zijn optreden het momenteel weer oplevende rechtse Front National voor blijven.

Tegelijk hebben sommige van Sarkozy’s critici boter op het hoofd. Zoals vermeld heeft meer dan de helft van de Europese regeringen problemen met het naleven van de regels. Frankrijk werd in het Europees Parlement fel bekritiseerd door de fractieleider van de liberalen Guy Verhofstadt i.

Parlementslid Derk Jan Eppink i herinnerde er daarna aan dat het juist Verhofstadt is geweest die in de jaren negentig als Belgisch regeringsleider met het uitzetten van Roma is begonnen. België is daarvoor door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens i veroordeeld.

Inmiddels heeft de Europese Commissie op 29 september een pakket voorstellen gelanceerd als eerste stap naar een ‘Europese economische regering’. De voorstellen spreken van ‘economic governance’.

De term ‘Europese economische regering’ die Frankrijk wil introduceren is in de noordelijke landen hoogst omstreden. Duitsland, Nederland en andere landen zien in een ‘Europese economische regering’ een gevaar voor de onafhankelijke monetaire politiek van de ECB i.

Volgens voorzitter Barroso betekenen zijn voorstellen ter verbetering van het Stabiliteits- en Groeipact i (SGP) de meeste ingrijpende hervorming van het crisismechanisme sedert de start van de EMU i eind vorige eeuw. ‘Wij willen voortaan aan de handrem kunnen trekken opdat de wagen niet in de afgrond gaat’, zo motiveerde Barroso zijn plannen. Kern daarvan is een verbeterde aanpak van de crisispreventie nadat Griekenland onlangs de hele eurozone in gevaar bracht.

De landen met een overheidstekort boven drie procent van hun bnp worden voortaan sneller en krachtiger bestraft. Landen zoals België, Italië, Ierland met overheidsschulden groter dan hun totale BNP moeten daarop jaarlijks minimaal twee procent gaan aflossen.

Ander belangrijk novum is dat regeringen die fout zitten driekwart van hun collega’s achter zich moeten krijgen om door de Commissie voorgestelde sancties alsnog tegen te houden. Vandaag is het precies andersom. Er is een driekwart meerderheid in de Raad van Ministers nodig om een bestraffing door te laten gaan.

Dat systeem werkt niet omdat ministers van Financiën onderling elkaar graag ontzien. Nieuw is een voorgesteld mechanisme om de concurrentiekracht van landen met enorme betalingsbalansoverschotten (zoals Duitsland vandaag) dan wel met een zwak macro-economisch beleid, ter discussie te stellen.

Uit de eerste reacties blijkt dat o.a. Frankrijk en Italië de voorgestelde sancties willen afzwakken terwijl Duitsland en o.a. Nederland ze willen versterken. Europarlementariër Corien Wortmann i (CDA) is inmiddels aangewezen als rapporteur voor de onderhandelingen tot verbetering van het SGP namens het EP. Bij deze voorstellen past de kanttekening dat de bestaande in het SGP neergelegde sancties wegens politieke onenigheid nog nooit zijn toegepast.

Het is nu afwachten of de financiële crisis een klimaat heeft geschapen waarin de regeringen wel effectieve maatregelen accepteren.

Belangrijk is tenslotte dat Raad van Ministers en Europees Parlement na een jaar onderhandelen volledige overeenstemming hebben bereikt over verscherpt toezicht op de financiële instellingen. Daarmee hoopt de EU bij het publiek het vertrouwen in de financiële instellingen terug te winnen en toekomstige rampscenario te vermijden. Er komen per 1 januari 2011 vier Europese toezichthouders.

De onafhankelijke ESRB te vestigen in Frankfort, houdt geholpen door de ECB i eveneens aldaar gevestigd, macro-economisch toezicht op het gehele financiële stelsel in Europa. De ESRB zal daartoe de benodigde gegevens verzamelen, mogelijke risico’s opsporen en waarschuwingen uitbrengen. Daarnaast ontstaat in Londen de EBA voor de bankwereld, de ESMA in Parijs als toezichthouder op de effectenwereld en eveneens in Frankfort de EIOPA als controleur van de pensioenfondsen.

Deze instellingen gaan de samenwerking stimuleren tussen de nationale toezichthouders. Zij blijven uiteindelijk verantwoordelijk. Doel is een gezamenlijke Europese toezichtcultuur te creëren en tegelijk toezien op consistente toepassing van de wetgeving.

Dergelijk toezicht is tot nu toe voornamelijk nationaal geregeld. In de toekomst kunnen de nieuwe instellingen in crisissituaties soms op eigen initiatief bindend optreden. Zo kunnen de toezichthouders dan bepaalde gevaarlijke financiële producten of praktijken verbieden.

De nationale regeringen hebben deze ingreep schoorvoetend onder druk van het Europees Parlement aanvaard. In ruil krijgen Londen en Parijs elk een hoofdkwartier. hoewel het praktischer was geweest alle instellingen bij de ECB in Frankfort te concentreren. Is dit nieuwe toezichtstelsel werkelijk effectief ? In Brussel spreken sceptici van ‘tijgers met melktanden’ omdat de regeringen het oorspronkelijke Commissievoorstel hebben uitgehold. 

De Europese Raad had een diepgaande brainstorming moeten opleveren over het GBVB dat al jaren stagneert. Daartoe waren ook de ministers van Buitenlandse Zaken van de 27 EU-landen genodigd. Veel leverde het debat niet op. Onlangs kwam in Brussel de EEAS van de grond.

De Raad besprak in dat kader de toekomstige relatie met ‘strategische partners’ als Amerika, Rusland, China, Brazilië, Canada en Japan. Verder kwam de rol van de EU in de G20 i en het IMF i aan de orde. Noch de omstreden levering van wapens aan China, noch de problematische verhouding met Turkije kwamen uit de verf. Het debat was door de Hoge Vertegenwoordiger voor het GBVB Barones Ashton i onvoldoende voorbereid.

Begin september hadden voorzitter Van Rompuy en Ashton al tevergeefs geprobeerd om bij de Algemene Vergadering van de VN i namens de EU het woord te mogen voeren. Maar met name Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk waren niet geïnteresseerd. Daarmee was de toon gezet voor de ontwikkeling van een gezamenlijke buitenlands Europees optreden.

Behalve de regeringen van de grote EU-landen zijn de genoemde partners elders, van de VS tot China, eveneens maar matig in het GBVB geïnteresseerd. Ook zij opereren liever bilateraal in Londen, Berlijn, Parijs, Rome of andere hoofdsteden. Zij kunnen dan handig inspelen op het gegeven dat de EU-landen inzake buitenlands politieke kwesties vaak intern verdeeld zijn. Hoewel ‘s werelds grootste handelsblok, blijft de EU in de internationale politiek een dwerg.