'Mes op de keel' voor redding euro - Hoofdinhoud

Frankrijk en Duitsland hebben een akkoord gesloten om de euro te redden. De landen moeten (grond)wettelijk vastleggen de 3%-tekortnorm te respecteren. Anders volgt automatisch bestraffing. Dit wordt via verdragswijziging in steen gegoten. Er komen geen euro-obligaties. 

Tegenover deze prioriteiten van kanselier Merkel haalt president Sarkozy binnen dat het Europese Hof geen zeggenschap krijgt over de begrotingsdiscipline.

Frankrijk en Duitsland hebben aan de vooravond van de Europese Raad van december een belangrijk akkoord gesloten om de euro te redden. De deelnemende landen moeten (grond)wettelijk vastleggen de drie procent tekortnorm voortaan te zullen respecteren. Regeringen die dit aan hun laars lappen worden vanuit Brussel voortaan automatisch financieel zwaar bestraft. Dit wordt via een verdragswijziging in steen gegoten. Er komen tenslotte geen euro-obligaties die rijke landen medeverantwoordelijk maken voor de schulden van de landen met grote tekorten.

Tegenover deze prioriteiten van kanselier Merkel haalt president Sarkozy binnen dat het Hof van Justitie i geen zeggenschap krijgt over naleving van de begrotingsdiscipline. Duitsland had dit wel gewild. Verder moet Merkel slikken dat beleggers in staatsobligaties niet meer aangesproken worden wanneer een land op de fles gaat.

Het geval Griekenland, waar de beleggers vijftig procent verlies moesten nemen, blijft een eenmalige uitzondering. Deze laatste toezegging moet het vertrouwen herstellen in de traditioneel oerveilige overheidsobligatie.

ECB-voorzitter Mario Draghi i heeft er op geduid dat bovenstaand akkoord de weg vrij maakt voor de centrale bank om ten bate van zwakke eurolanden i afgewaardeerde staatsobligaties op te (blijven) kopen. Tegelijk bevestigt naar verwachting de Europese Raad de totale onafhankelijkheid van de ECB bij het al of niet nemen van dergelijke reddingsacties. Dat is dan weer een concessie van Frankrijk. 

De Europese topconferentie van november (zie hieronder) had besloten de capaciteit van het noodfonds EFSF van 440 miljard euro op te trekken naar minimaal 1000 miljard. Dat zou gebeuren met o.a. buitenlands kapitaal. Inmiddels blijken overschotlanden als China en Rusland hieraan niet mee te willen werken.

De Euroraad i zal waarschijnlijk nu kiezen voor een versterkte inzet van het IMF i. Nederland heeft daar trouwens vanaf het begin van de crisis voor gepleit.

De druk gaat bovendien wat van de ketel doordat de overheden in de meest bedreigde landen, te weten België, Frankrijk, Italië, Ierland, Griekenland en Portugal recent redelijk forse saneringsmaatregelen hebben genomen. Zonder eurocrisis was dat nooit gelukt.

Bovenstaande besluiten moet de Europese Raad of anders de Euroraad op 9 december unaniem overnemen. Het Verenigd Koninkrijk vreest echter negatieve gevolgen voor de City en voor het pond. Daarom is het mogelijk dat alleen de Euroraad tot unanimiteit komt.

Dan geldt het nieuwe verdrag alleen voor de landen met euro. Lukt ook dat niet, dan dreigt de invloedrijke kredietbeoordelaar Standard & Poors er mee de verheven AAA-status te verlagen die eurolanden zoals Duitland en Nederland nog mogen voeren. Zo’n besluit betekent volgens experts een stap naar het uiteenvallen van de EMU. Het dreigement heeft als motivering de ‘structurele zwaktes’ in de Europese besluitvorming en de daardoor toenemende grote kans op een recessie in Europa.

Samengevat is de verwachting dat Europa met het mes op de keel in december tot belangrijke besluiten komt. Sarkozy wil de Europese en/of de Euroraad bovendien zolang de crisis duurt voortaan maandelijks bijeenroepen. Dit is overigens een klassieke wens van Parijs. Frankrijk kleineert de Europese Commissie en het Europees Parlement graag via besluitvorming aangestuurd vanuit de nationale hoofdsteden.

Een ongebruikelijk harde botsing op 23 november tussen Merkel en Barroso tekent de toenemende crisis rond de euro. In de bundestag verwees de kanselier de invoering van euro-obligaties met veel misbaar naar de prullenbak. Het gaat hier om nieuw te scheppen leningen voor rekening van de eurozone in plaats van de afzonderlijke landen. Op vrijwel dat zelfde moment ging in Brussel commissievoorzitter Barroso voor de invoering van euro-obligaties op de barricade.

Minister De Jager van Financiën keerde zich ook tegen het voorstel van de Europese Commissie. “de introductie van eurobonds vormt geen oplossing voor de crisis van nu en kan het juist erger maken’, aldus de jager in een schriftelijke verklaring. Het belangrijkse bezwaar van de tegenstanders is dat bij de landen die potverteren de dwang tot bezuiniging wegvalt zodra zij via euro-obligaties goedkoop blijven lenen.   

De commissie kreeg op 23 november wel bijval, ook uit Nederland, voor de gedachte om het toezicht op uitgaven en inkomsten van de eurolanden verregaand te verscherpen. Landen die over de schreef gaan krijgen dan te maken met ongekende sancties. daaronder bijvoorbeeld het dichtdraaien van de subsidiekraan.

In de vroege ochtend van 27 oktober bereikte de Europese Raad i overeenstemming over drie problemen: het financieren van het bankroet van Griekenland, het bijspijkeren van wankelende banken en de capaciteit van het noodfonds EFSF i. Het akkoord kwam tot stand na marathonberaad van de EcoFin i en Europese ambtenaren dat liep van 22 tot 27 oktober. Op 23 en 26 oktober was er een Europese Raad en een Euroraad i in Brussel. Tevoren was de Europese Raad van 17 en 18 oktober wegens tijdnood uitgesteld.

Staatshoofden en regeringsleiders hadden op 21 juli al een akkoord gesloten. Door politieke aarzeling, technische complicaties, de vakantieperiode en de vereiste parlementaire goedkeuring in zeventien landen was dat pakket pas medio oktober afgerond. Op dat moment was het door economische tegenvallers (in Griekenland en elders), een dreigende recessie en spanningen in het bankwezen (Dexia), grotendeels achterhaald. 

Met 110 miljard euro aan leningen dachten de leiders op 7 mei vorig jaar Griekenland te redden. Iedereen ging ervan uit dat Griekenland dat later weer zou aflossen. Een jaar later echter, op 24 juni, moest de Euroraad nogmaals ruwweg 109 miljard plus 50 miljard van de banksector beschikbaar maken. Tegelijk dringt deze zomer het besef door dat Griekenland zijn reuzenstaatsschuld nooit kan afbetalen. Op 21 juli besluit de Euroraad daarom tot kwijtschelding (een 'haircut') van 21 procent. Bovendien gaat dan de rente die Athene betaalt omlaag.

Openlijk spreken over een Grieks bankroet ('bail out') is dan nog taboe. Dat verandert in de laatste week van oktober. De  Euroraad besluit dan tot kwijtschelding van vijftig procent van de Griekse staatsschuld in plaats van genoemde 21 procent. Het gaat om 100 tot 105 miljard euro op een staatsschuld van ruim 350 miljard.

Is dat gebeurd, bezuinigt Athene draconisch en verhoogt het de belastingen fors, dan pas gaat de staatsschuld dalen. 'De Griekse schuld bereikt dan in 2020 het niveau van 120 procent van het bbp i', aldus de Euroraad. 120 procent is nog altijd het dubbele van de toegelaten 60%-norm i van de EMU i. Deze prognose veronderstelt dat Griekenland zijn saneringsbeloften nakomt. Dat laatste is onzeker omdat Athene zolang de crisis al duurt dit nog nooit voor elkaar kreeg. 

De Euroraad besloot voor de periode 2011-2014 samen met het IMF i in totaal 130 miljard vrij te maken voor Griekenland. Dit bedrag komt in plaats van de 109 miljard waarvan op 21 juli sprake was. Griekenland stelt zelf 15 miljard ter beschikking uit toekomstige privatiseringen om de kas van het EFSF te helpen verstevigen. Teneinde de centrale bank in staat te stellen Griekenland te blijven bijstaan wordt gedacht aan een bijdrage vanuit de lidstaten van circa 35 miljard aan de ECB i.

Op 2 november trekken kanselier Angela Merkel i en president Nicolas Sarkozy i een gekoesterd taboe van de sokkel. Zij kunnen zich voortaan voorstellen dat de Grieken uit de euro stappen, zeggen beiden. 'We willen dat Griekenland lid blijft. Maar we zeggen niet dat Griekenland ten koste van alles lid moet blijven'. Twee dagen eerder nog noemde Sarkozy in Brussel een eventueel Grieks exit 'een catastrofe voor Europa en de rest van de wereld'.

Het loslaten van dit taboe verandert meteen het karakter van de hele eurozone i. Tot 2 november was een Griekse euro exact evenveel waard als een Nederlandse of een Duitse. Vandaag niet meer. Iedere belegger beseft voortaan dat de euro's van zwakke landen als die ooit uitstappen maar de helft waard zijn.

Dat spookbeeld zal verstandige spaarders ervan afschrikken te sparen in zwakke eurolanden, aldus de Financial Times van 3 november. Griekse, Italiaanse, Spaanse spaarders krijgen van die krant het advies hun tegoed naar bijvoorbeeld Deutsche Bank over te brengen.

Op 9 november sneuvelt wéér een taboe. Volgens persbureau Reuters voeren hoge functionarissen van Duitsland en Frankrijk momenteel geheime gesprekken over het openbreken van de eurozone. Naast een politiek en  economisch nauwer dan vandaag geïntegreerde kleinere eurozone ontstaat dan een apart verband van de problematische eurolanden. De laatstgenoemde hebben dan ofwel samen een aparte lager te waarderen euro of elk hun eigen nationale munt. Zulke ongelooflijke berichten indiceren het escaleren van de crisis.   

Vier dagen na de Europese Raad overvalt George Papandreou i iedereen met de aankondiging van een referendum over de afspraken. Volgens insiders lag de oorzaak er in dat de Griekse premier had gemerkt niet langer in staat te zijn thuis in het openbaar te spreken. Een woedende mensenmassa zou hem dan wegens de bezuinigingen en belastingverhogingen bestormen. Papandreou wilde per referendum de haalbaarheid van zijn saneringsprogramma testen. Bovendien kon hij aldus zijn geloofwaardigheid als politiek leider bevestigen. 

In Cannes vlak voor de G20 i-top van 3 en 4 november is volgens het persbureau Reuters en andere bronnen vervolgens een kerngroep gevormd die het crisismanagement voortaan op zich neemt. Het gaat behalve om Sarkozy en Merkel, om Herman Van Rompuy i, voorzitter Europese Raad, Commissievoorzitter José Maria Barroso, IMF directeur-generaal Christine Lagarde, de voorzitter van de Eurogroep i Jean-Claude Juncker i en de commissaris voor Economische en Monetaire Zaken, de Fin Olli Rehn i. 

Dit groepje heeft in Cannes de Griekse leider de oren gewassen. Papandreou kreeg te verstaan dat het moeizaam bevochten Europese akkoord absoluut geen speelbal mag worden van boze Griekse kiezers. EU en IMF dreigden de acht miljard steun die volgende maand beschikbaar komt te blokkeren.

Daarop heeft Papandreou zijn referendum weer ingeslikt. Socialisten, conservatieven en klein rechts gaan even samen regeren. Tijdelijk regeringsleider wordt Lucas Papademos. Hij is een voormalig vicepresident van de ECB i en staat dicht bij de Pasok-partij van Papandreou. Op 19 februari 2012 volgen verkiezingen.

'Toch jammer dat het referendum niet doorging. Het had ons na een 'nee' van de Grieken bevrijd. Wat zouden de 300 miljoen belastingbetalers in de eurozone blij zijn geweest! ', verzucht de financieel expert van Financial Times Deutschland op 7 november.  

De doorgaans kritische Angelsaksische financiële pers ziet de 50 procent kwijtschelding van de Griekse staatsobligaties als een doorbraak. 'Op het Europese continent was dit maandenlang een taboe', aldus de Wall Street Journal van 28 oktober. De kwijtschelding beloopt in de praktijk overigens slechts hooguit twintig procent van de Griekse schulden.

De uiteenlopende overheden en de ECB met hun massa Griekse obligaties doen namelijk niet mee. Hun deelname zou betekenen dat de Griekse schuldenlast  over andere overheden wordt uitgesmeerd. Alleen banken, pensioenfondsen en andere particuliere beleggers dragen de last. De terugbetaling van de resterende vijftig procent van de waarde van de afgestempelde obligaties garandeert het EFSF voor vijftien procent. De overblijvende 35 procent wordt omgezet in een Griekse obligatie af te lossen over pas dertig jaar.

Eurogroep voorzitter Juncker zei dat de kwijtschelding op zogenaamd vrijwillige basis de banken door de strot is geduwd. 'Had de bankenassociatie IIF kwijtschelding niet aanvaard, dan hadden we ons niet langer verzet tegen de totale insolventie van Griekenland'. Ruwweg zeventig banken die tot over de oren met Griekse obligaties zitten kunnen zo'n afstempeling niet aan. Sarkozy wees daarom op de tegemoetkoming van 30 miljard die de banken ontvangen als onderdeel van genoemde 130 miljard. 

ECB-president Jean-Claude Trichet i, wegens pensionering voor het laatst aanwezig, weigerde bij dit deel van het beraad te zijn. De ECB vindt het massaal afstempelen van obligaties een riskant signaal naar de beleggers. De Europese Commissie is er evenmin gelukkig mee.

Frankrijk was lange tijd tegen afstempeling omdat zijn banken zware verliezen zullen lijden. Sarkozy moest echter slikken dat zijn taboe werd opgeheven. Duitsland, Nederland, Finland wilden al maanden naar 'PSI' oftewel 'Private Sector Involvement'. Zij vermijden zodoende dat via de overheidssteun de belastingbetaler uiteindelijk alles draagt. 

Intussen kwam de Europese Banken Autoriteit EBA i tot de slotsom dat systeembanken minstens negen procent van hun balans aan eigen vermogen nodig hebben. 'Anders kunnen zij geen aanvallen vanuit de financiële markten doorstaan'. Bij het berekenen van die negen procent moeten die banken hun obligaties op de werkelijke (vaak lagere) marktwaarde inbrengen. Twee maanden geleden nog was spreken over zo'n operatie 'not done' in de Europese Raad.

Op 12 oktober lanceerde de Europese Commissie 'A roadmap to stability and growth': een gedetailleerd werkprogramma om de crisis te overwinnen. Herkapitalisatie van de banken wordt daarin dringend aanbevolen. De Europese Raad nam op 26 oktober het advies van de EcoFin over om de banken te verplichten 100 miljard op te halen voor herfinanciering. Zoniet dreigt een kredietcrisis (credit crunch) die de hele economie ondermijnt, aldus de Euroraad.

De versterking van het vermogen van de grootbanken gebeurt bij voorkeur via de inhouding van winsten en bonussen dan wel met nieuwe aandelen. Maar wie koopt vandaag bankaandelen? In tweede instantie moet de nationale overheid van de bank de injectie financieren.

Kan een land dat niet, dan staat in uiterste instantie het EFSF hiervoor open. Experts in Brussel erkennen dat de opgelegde versterking van de banken in Griekenland (30 miljard), Spanje (26 miljard), Italië (15), Frankrijk (9), Portugal (8), België (4) en Cyprus (3,6)  moeilijk wordt. Het kan er op uitdraaien dat banken via het opzeggen van risicovolle leningen hun balans inkrimpen. Zo doende kunnen zij de vereiste negen procent eerder halen.

Verruiming van de vuurkracht van het noodfonds EFSF was de moeilijkste operatie. Dat fonds heeft een omvang van 440 miljard. Ruwweg een derde daarvan is uitgeleend aan Portugal, Ierland en Griekenland. Resteert nog zo'n 290 miljard. Dat is te weinig om de markten te overtuigen dat de eurozone de speculanten kan weerstaan. Volgens experts is daarvoor eigenlijk het tienvoudige nodig, dus het astronomische bedrag van 2500 miljard.

Tegelijk is het politiek onhaalbaar bij de Duitse Bundestag, de Tweede Kamer of een ander kritisch parlement toestemming te krijgen voor zo'n megakrediet. Ook de rijke eurolanden zijn krap bij kas. Uitbreiding van het EFSF was lange tijd onbespreekbaar. Nu gebeurt dat toch via een listig omzeilen van de parlementaire controle. De capaciteit van het EFSF gaat zodoende naar minimaal 1000 miljard.

Investeerders kunnen voortaan via het EFSF een verzekering sluiten op de gedeeltelijke terugbetaling (tot 20 procent) van nieuwe staatsobligaties van probleemlanden. Via deze hefboom wordt de EFSF capaciteit van 440 miljard - zonder het fonds zelf met miljarden te verhogen - opgepompt richting 1000 miljard.

'Het enge van deze constructie is dat bijna niemand ze begrijpt' aldus NRC Handelsblad van 26 oktober. De Volkskrant van 31 oktober beweert dat de constructie zo is dat handige beleggers er baat bij kunnen hebben na Griekenland ook Italië in een faillissement te duwen.

De andere hefboom bestaat er in dat landen met grote valutareserves zoals China en andere groeilanden, het EFSF fonds gaan voeden. Worden die beleggingen later door sukkelende eurolanden niet terugbetaald dan komt het EFSF over de brug. Het IMF wordt nauw betrokken bij deze financiering.

Meteen na afloop van de recente Eurotoppen begon de discussie over de vragen:

• a) 

  of 1000 miljard wel helpt als ook Italië (staatsschuld 1900 miljard euro) en/of Spanje echt in de problemen komt;
• b) 

  of het akkoord over het noodfonds technisch wel uitvoerbaar is. Johan Witteveen, voormalig directeur-generaal van het IMF,  heeft over die uitvoerbaarheid grote twijfels.    
• c) 

  of China c.s. willen participeren en zo ja tegen welke prijs. De G20 genoemde topconferentie in Cannes verliep wat dat betreft weinig geruststellend.

De crisis is verergerd doordat Italië en Spanje momenteel in de problemen komen. Italië is de derde grootste economie van de eurozone. De experts menen dat zelfs een verruimd EFSF niet in staat is Spanje, laat staan Italië, langdurig te financieren.

'Wij hebben lof voor de toezegging van Italië dat het uiterlijk in 2013 zijn begroting in evenwicht zal hebben', zo besloot de Euroraad op 27 oktober. Italië moet een soepeler ontslagrecht en een hogere pensioenleeftijd invoeren, maatregelen waar de vakbonden heftig tegen ageren.

Op 16 november heeft de partijloze vroegere EU-commissaris Mario Monti het roer van Berlusconi overgenomen. Een kabinet van technocraten gaat voorlopig Italië regeren.Hun probleem is dat de samenstelling van het Italiaanse parlement niet verandert. Het is daarom de vraag of Monti zijn bezuinigingsplannen wel aanvaard krijgt. Pas voor 2013 zijn verkiezingen voorzien.

Net als vlak tevoren de eurozone deed, heeft de G20 Italië een strikt saneringsprogramma opgelegd. Per kwartaal bekijken het IMF en de Europese Commissie of Rome wel uitvoert wat het heeft beloofd. In de media is dit toezicht van EU en IMF uitgelegd als een onder curatele stelling.

Voormalig minister van Buitenlandse Zaken Franco Frattini i, ziet dat anders. In de Frankfurter Allgemeine van 28 oktober schetst hij hoe druk van buiten Italië héél goed uitkomt. 'Nu kunnen wij eindelijk de hervormingen doorvoeren die wij de kiezers destijds beloofd hebben', aldus Frattini. Merkel en Sarkozy hadden vlak voor de Europese Raad Berlusconi een lijstje afgedwongen met toezeggingen over hervormingen. Frattini is vol lof over Merkel maar uitgesproken negatief over Sarkozy.

De Franse president had met grimassen en gebaren op 26 oktober de media laten weten weinig vertrouwen te hebben in de Italiaanse beloften.

De Euroraad houdt Spanje aan drie beloften: een kleiner tekort bij de overheid, arbeidsmarkthervormingen en de introductie van de grondwettelijke garantie van een evenwichtig staatsbudget, aldus de conclusies. Inmiddels heeft de centrumrechtse Partido Popular op 20 november de algemene verkiezingen glansrijk gewonnen. Aankomend premier Mariano Rajoy kan met zijn partij op eigen kracht het land gaan regeren. .Rajoy deed inmiddels al een beroep op financiële steun van Europa. 

De Europese Raad van 23 oktober ging ermee akkoord dat er een Euroraad komt samengesteld uit de leiders van de zeventien landen met de euro plus de voorzitter van de Europese Commissie. Voorzitter is Herman Van Rompuy. De coördinatie tussen de Europese Raad, de Eurogroep en de voorbereidende ambtelijke comités in de Raad van Ministers wordt versterkt.

De Euroraad vergadert minimaal twee keer per jaar om het economisch en begrotingsbeleid beter te coördineren. Gezien de lopende crisis zal de Euroraad voorlopig waarschijnlijk vrijwel net zo vaak vergaderen als de Europese Raad.

De benoeming van Van Rompuy heeft verregaande consequenties. Eén en dezelfde voorzitter van de Europese Raad en de Euroraad betekent dat de tien landen zonder de euro, waaronder het Verenigd Koninkrijk, niet meer in aanmerking komen voor de topleiding van de Europese Unie.  Het is namelijk niet voorstelbaar dat de Euroraad onder leiding komt van een land zonder de euro. Dus bye bye VK, Polen, Zweden en de andere niet eurolanden.

Het VK met zijn financieel centrum The City vreest een beleid van de eurozone dat Londen hindert. Premier David Cameron i en Sarkozy hadden hierover  op 23 oktober een woordenwisseling. 'Jij wil de munt niet. Je hebt er zelfs een hekel aan. Dan moet je jezelf ook niet bemoeien met onze ontmoetingen', riep Sarkozy tegen zijn verblufte Britse collega die om een 'big bazooka' (totaaloplossing) had gevraagd.  

Vervolgens belegde eurokritisch Tsjechië op 7 november een aparte vergadering van de EcoFin ministers van de tien landen zonder euro. Deze vergadering in Brussel liep parallel met de maandelijkse bijeenkomst van de Eurogroep aldaar. Zo ontwikkelt zich momenteel een Europa I en een Europa II. 'U snapt wel dat Europa II tweederangs betekent', aldus een diplomaat van een euroland spottend.

Polen is dit halfjaar voorzitter van het Europees ministerieel beraad i. 'Maar dit is niet te doen aangezien wij als niet-euroland niet eens toegelaten worden tot alle ministervergaderingen', klaagt Mikolaj Dowgielewicz, de minister voor Europese Zaken. Ook Warschau voelt zich tekort gedaan en heeft een list bedacht. Landen die de vaste intentie hebben de euro te aanvaarden mogen overal binnen, zo luidt het voorstel.

Om verdergaande escalatie te voorkomen is in de Europese Raad afgesproken dat de Commissie voortaan toeziet 'dat er een gelijk speelveld is tussen alle lidstaten, ook die welke niet aan de euro deelnemen'. Voorzitter Van Rompuy zal bovendien 'de lidstaten die geen lid zijn van de eurozone nauwgezet informeren over de voorbereidingen en de resultaten van de topbijeenkomsten', aldus de slotconclusies.  

Onbeantwoord is nog de vraag of er een 'supercommissaris' komt voor de euro (Nederlandse wens) dan wel een Europese Economische Regering (klassieke Franse wens). Het zal wel uitdraaien op 'van alle twee een beetje'.

Voorzitter Barroso heeft op 27 oktober gebruik gemaakt van zijn bevoegdheid om commissaris Rehn te promoveren. Olli Rehn is voortaan 'Vicevoorzitter van de Commissie belast met de Euro'. 'Mr. Rehn krijgt extra bevoegdheden. Hij kan voortaan financiële soberheid afdwingen bij eurolanden', aldus de woordvoerder van de Commissie. 

Dit is echter niet de supercommissaris à la Neelie Kroes i als mededingingscommissaris. Zij was bevoegd om EU-landen zwaar te sanctioneren. De instelling van zo'n post vereist een verdragswijziging, zegt de Commissie. Bovenop het inmiddels geaccordeerde 'sixpack i' (zes EU-wetten ter versterking van de greep van de EU op de landen met de euro) lanceert de Commissie op 23 november weer voorstellen tot aanvullende monitoring van de eurolanden.      

Waarschijnlijk is nooit eerder vanuit de EU via het duo 'Merkozy' zó diepgaand ingegrepen in het beleid als de afgelopen weken bij Griekenland en Italië. Dit zowel politiek als economisch. Dit proces gaat door. Van Rompuy doet  in december mede namens Barroso en Juncker suggesties om de convergentie in de eurozone (art. 126 i en 136 i VWEU i) te verbeteren. Een verdragswijziging zoals Duitsland wil (tot voor kort nog taboe) is daarbij waarschijnlijk. Het zou bijvoorbeeld kunnen gaan om een regeling die het voeren van een evenwichtige overheidsbegroting oplegt.   

Ten slotte valt het op dat kanselier Merkel op belangrijke punten haar zin kreeg. Zie het 50 procent afstempelen van obligaties. Zie de weigering om het EFSF of de ECB om te bouwen tot een bank voor moeilijke leningen zoals Frankrijk had gewild. Deze concessies dwingen Frankrijk meteen tot extra bezuinigingen. 

Leverde de marathon het eerder beloofde 'totaalpakket'? Of was het een etappe op weg naar de redding van de euro? 'Wij zetten een forse stap die nu technisch en juridisch afgewikkeld wordt. Een oplossing bij toverslag is echt onmogelijk' zo verdedigde Van Rompuy zich op 27 oktober voor het Europees Parlement in Straatsburg. Hij en Barroso kregen daar applaus.