De laatste Haagse loodjes voor JSF - Hoofdinhoud

Dit artikel is afkomstig uit de Telegraaf van 11 juni 2013

Het was een merkwaardige brief, die Jeanine Hennis in april naar de Tweede Kamer stuurde. De liberale minister van Defensie kondigde daarin aan dat de twee Nederlandse F-35 testtoestellen, beter bekend als de JSF, in de mottenballen gaan. Zelfs de noodzakelijke vluchten om het gevechtsvliegtuig ’luchtwaardig’ te houden, zouden niet meer door Nederlandse piloten worden uitgevoerd. Die taak werd overgelaten aan Amerikaanse collega’s.

Het rigoureuze besluit om de toestellen te stallen was een strategische zet. Het kabinet wilde daarmee uitstralen dat nog geen keuze was gemaakt voor de aanschaf van een nieuwe straaljager. Het gebaar moest regeringspartij PvdA geruststellen. In de partij had het gemor over de vervanging van het huidige gevechtstoestel, de F-16, opnieuw de kop opgestoken.

De sociaaldemocraten worstelen al jaren met de wapenaankoop. De noodzaak van onze landsverdediging vecht om voorrang met links idealisme van het gebroken geweertje. Als de PvdA in de regering zit, overheerst de realiteitszin. In de oppositie is er ruimte voor dromerij. Het resultaat is een zwabberkoers.

Zo nam het eigen kabinetKok de beslissing om mee te doen met de ontwikkeling van het Amerikaanse toestel. Terug in de oppositie eiste de partij dat ook andere fabrikanten een kans kregen om mee te dingen naar de toekomstige Nederlandse order. Als regeringspartij in Balkenende IV tekende de PvdA toch voor de aankoop van de twee testtoestellen. Om vervolgens als oppositiepartij weer tegen de F-35 te zijn.

Bij Defensie worden ze er horendol van. In de voorbije vijftien jaar zijn meer dan 3900 Kamervragen over de JSF beantwoord. Het papierwerk kostte het departement bijna 15 miljoen euro. Meerdere keren werden vergelijkende onderzoeken gedaan tussen straaljagers en de uitkomst was steeds hetzelfde: de F-35 is het beste toestel.

Bokken

Toch blijft de PvdA bokken. Ditmaal had coalitiepartner VVD, fervent voorstander van de F-35, het lont in het kruitvat gestopt. In maart lekte een conceptstuk van Defensie uit, waarin Hennis de aankoop ’financieel inpasbaar’ noemde. Dat was een voorbarige conclusie, aangezien de Algemene Rekenkamer zich daarover nog moest buigen. Dit op verzoek van de minister van Financiën, PvdA’er Jeroen Dijsselbloem.

In de PvdA-fractie rees terstond de verdenking dat het ministerie van Defensie de zoektocht naar een geschikt toestel manipuleert. Juist om deze diepgewortelde argwaan te temperen was in de formatie besloten dat Financiën de Rekenkamer om een oordeel zou vragen, en niet Defensie. Tijdens die onderhandelingen had het JSF-dossier als een graat in de keel gestoken. Uit frustratie had VVD-leider Mark Rutte binnenskamers zelfs eens geroepen: „Ik hoef dat ding niet.” Diederik Samsom joeg in die dagen zijn eigen team de stuipen op het lijf door precies het tegenovergestelde te verkondigen - want dan was-ie er vanaf.

Het chagrijn in de PvdA groeide dit voorjaar verder nadat het nieuwe VVDKamerlid Ronald Vuijk had beweerd dat doorvliegen met de verouderde F-16’s „levensbedreigende risico’s” inhield voor de piloten. Om een loopgravenoorlog in de coalitie te voorkomen, werd vol op de rem getrapt. De VVD-fractie zette de deur open voor andere vliegtuigen en Defensie trok opzichtig de handen van de testtoestellen af. Vervolgens paradeerden vliegtuigfabrikanten opnieuw langs de volksvertegenwoordiging. Een producent sprak de veelzeggende woorden: „Waar verwarring is, is een markt.”

Aanloop

Dat valt te betwijfelen. Bij de VVD wordt de stap terug louter gezien als een iets langere aanloop voor de sprong naar koop van de F-35. Ook bij de PvdA valt dat geluid te horen. De-escalatie is een voorwaarde voor draagvlak. Het kabinet moest daarvoor laten zien dat het niet in een JSF-fuik was gezwommen, aldus een sociaaldemocraat.

Terwijl de rust op het dossier de afgelopen weken terugkeerde, zat de coalitie niet stil. Hennis heeft haar belangrijkste beleidsstuk, de visie op de toekomst van de krijgsmacht, inmiddels afgerond, wordt in kabinetskringen gezegd. De vervanging van de F-16 maakt daarvan deel uit. Naar verluidt wil Hennis de aanschaf van de F-35 doorzetten. De VVD hoopt dat de Rekenkamer de keuze zal valideren. Met een stempel ’geschikt’ kan de PvdA niet meer terug.

Probleem is dat de aanschafprijs blijft stijgen. Hennis heeft daarom geprobeerd een definitief prijskaartje bij de Amerikanen los te peuteren; eind mei was ze nog in Washington. Nu bedraagt de geschatte stuksprijs 85 miljoen. Het gereserveerde budget van 4,2 miljard lijkt onvoldoende om genoeg F-35’s aan te schaffen om aan alle ambities van de luchtmacht te voldoen. De VVD zegt met minder toestellen genoegen te willen nemen. Er is zelfs geopperd een tweede, goedkoper toestel te kopen voor eenvoudige taken. Als een soort boodschappenwagen in de lucht.

De PvdA wil vooral de fixatie op de F-35 doorbreken. Daarom hamert de partij op het ’totaalplaatje’ voor de krijgsmacht. Als de aankoop deel uitmaakt van een alomvattend plan, is het minder relevant wat de luchtmacht binnen een vaststaand budget aanschaft, is de redenering. Met zo’n verhaal kan Samsom de boer op. In de partij wordt een nieuwe gang langs ’de nodige zaaltjes’ voorzien.

Campagnestand

Naar verwachting maakt Hennis het besluit over de vervanging van de F-16 voor het zomerreces bekend, als zij haar visiestuk presenteert. Hoe later in het jaar, hoe meer de politiek in de campagnestand komt te staan voor de gemeenteraadsverkiezingen van maart 2014. Complicerende factor zijn de nieuwe bezuinigingen. Die hangen als een donkere wolk boven het Binnenhof. Spindoctors breken zich nu het hoofd hoe een besluit kan worden verkocht. Een ding staat vast: een wapenaankoop kent in crisistijd geen juiste timing.