Wat levert Europa in 2015? Tien projecten - Hoofdinhoud

Griekenland wegtrekken van de afgrond. Het Juncker-banen/investeringsplan realiseren. De Eurozone i voor verdere crises behoeden. Oekraïne en Rusland apaiseren. Een Energie-Unie i lanceren. De landsgrenzen beter bewaken. Luchtvaartreizigers strenger controleren. Meer dan duizend miljard in de economie injecteren. De Europese Commissie i opwaarderen en het Europees Parlement een andere toonzetting aanleren. Dat zijn tien uitdagingen voor de Brusselse autoriteiten voor 2015. In één woord: trachten de alom toenemende euroscepsis te herstellen.

Evenals in december vorig jaar heeft de Europese Raad van 12 februari slechts kort vergaderd met weinig resultaten. De vergadering gaf een al klaar liggende verklaring uit over de strijd tegen het terrorisme van extremistische moslims. Meer daarover hieronder.

Het is nog te vroeg om te zeggen of het aantreden van de Poolse voorzitter Donald Tusk i een verschil betekent met zijn succesvolle voorganger Herman Van Rompuy i. Tusk maakt niet de vliegende start van Commissievoorzitter Jean-Claude Juncker i. Het is voor Tusk een kwaad omen dat hij geen enkele rol speelt in de crisis rond Griekenland. Of laten bondskanselier Angela Merkel i en president François Hollande i deze gecompliceerde politiek gevoelige problematiek liever over aan de gespecialiseerde ministers van Financiën?

De Griekse problemen zijn in de Europese Raad kort aan de orde geweest, zonder conclusie. Opmerkelijk was het commentaar van de drie andere berooide landen, Spanje, Portugal en Ierland, die eveneens draaien op financiën van Eurozone i en IMF i. Zij ageerden het felst tegen extra steun aan Athene. Deze landen zien in nieuwe ondersteuning het bewijs dat wie zijn verplichtingen niet naleeft financieel wordt beloond. Extra steun aan de Grieken is in genoemde landen, die wél hun afspraken zijn nagekomen met pijnlijke gevolgen voor hun burgerij, niet uit te leggen. In haar traditionele Aswoensdagrede was Merkel vol lof voor de drie. ‘Solidariteit moet altijd van twee kanten komen’, aldus de steek onder water naar Athene van de kanselier.

Na een vergadermarathon van veertien dagen, een ware krachtmeting tussen Brussel en een dwars Athene, accepteerde Griekenland dan toch de eisen van de Eurogroep i. Die groep ging akkoord met een lijst hervormingen die de nieuwe radicaal linkse Griekse regering nu meer concreet gaat uitwerken. 

De Grieken krijgen tijd om maatregelen van de vorige regering die zij niet willen, te vervangen door andere, mits de uitkomst dezelfde blijft, zegt voorzitter Jeroen Dijsselbloem i van de Eurogroep. Onder druk van de eurolanden, met Duitsland voorop, moest de radicaal linkse regering onder leiding van Alexis Tsipras i haar kiezersbeloften inslikken. Dit betreft o.a. het beloofde terugdraaien van pijnlijke bezuinigingen, het voorlopig schrappen van verhoging van minimumloon en pensioenen en kwijtschelding van de helft van de staatsschuld door de andere landen met de euro. 

Elf miljard Europees geld, gereserveerd om Griekse noodlijdende banken te redden, komt voorlopig niet beschikbaar. Door aldus te capituleren kon de Griekse minister van Financiën Yanis Varoufakis een frontale botsing met Europa nipt voorkomen. Op het hoogtepunt van de crisis, vrijdag 20 februari, liet een woordvoerder van de Griekse regering weten dat Athene bij een mislukking voorzitter Donald Tusk zou vragen de Europese Raad voor een spoedzitting bijeen te roepen.  

Hoog op de lijst van beoogde hervormingen in Griekenland staan nu de strijd tegen belastingontduiking en corruptie. Verder moeten modernisering van de douane en andere ambtelijke diensten de Griekse schatkist gaan spekken. ‘Wat echter nog ontbreekt zijn dringend noodzakelijke maatregelen om de economie meer concurrentiekracht te geven’, reageert het Deutsches Institut für Wirtschaftsforschung in Berlijn. Het staat vast dat in de Eurogroep nog moeizame onderhandelingen zullen volgen over verlenging van de steun.‘

Dit is de eerste stap van een lange nieuwe tocht waarin wij voortaan onze eigen hervormingen schrijven’, aldus Varoufakis op 20 februari in Brussel. De minister gaf zo wel een eigen uitleg van het akkoord. Met eerste minister Tsipras staat hij voor de krachtproef de nederlaag aan de teleurgestelde Griekse kiezers te verkopen.  

Alle onderhandelaars brachten na afloop in Brussel hulde aan Dijsselbloem als voorzitter van de Eurogroep. Na twee dagen en een nacht onderhandelen slaagde de minister er op 20 februari in de Grieken over te halen tot acceptatie van het voorgaande. Het akkoord kwam tot stand na spoedberaad tussen Dijsselbloem, bankpresident Mario Draghi i, IMF-topvrouw Christine Lagarde en Europees monetair commissaris Pierre Moscovici i. Zij hebben gedurende drie uur durend beraad de deal met de heftige Griekse minister Varoufakis en diens zuinige Duitse collega Wolfgang Schaüble geprepareerd. Daarna kon de uitgestelde vergadering van de Eurogroep eindelijk beginnen. 

Griekenland en de andere eurolanden hebben volop gepokerd in de onderhandelingen. Dat erkende Eurogroepvoorzitter en minister Jeroen Dijsselbloem van Financiën in De Wereld Draait Door. Volgens de PvdA-minister kwam de nieuwe Griekse regering er na haar aantreden achter hoe slecht het land er financieel eigenlijk voorstaat. ,,Er was gewoon geen geld in kas, dus ze hadden hulp nodig. 

Ze wilden geen leningen meer want ze hadden er al te veel, maar ze krijgen gemiddeld 32 jaar om de leningen terug te betalen. Ik denk dat ze niet precies wisten hoe slecht de Griekse overheid er voorstond en hoezeer hun schuldenberg al vlak was gestreken.'' 

De Grieken hebben gehoopt de eurozone in twee kampen uiteen te kunnen spelen. Dat is mislukt, zij stonden namelijk helemaal alleen. Griekenland een uitzondering toestaan is onrechtvaardig voor wie wél zijn huiswerk heeft gemaakt. 

Neem Spanje en Portugal. In die donorlanden herleeft de economie alweer, zegt de voormalige voorzitter van de Europese Raad’, Herman Van Rompuy i. Volgens de Belgische minister van Financiën Johan Van Overtveldt is in de Eurogroep meermalen betoogd dat het akkoord ‘slechts een eerste stap is die het vertrouwen moet herstellen’. 

De achterdocht die de Griekse regering met haar brutale eisen bij de partners heeft opgeroepen is dus nog lang niet weg. In april moet blijken of Athene qua maatregelen voldoende op schema ligt om de nog resterende 7,2 miljard uit het lopende hulpprogramma vrij te geven. Vervolgens begint dan beraad over een nieuw steunprogramma, bovenop de 240 miljard tot dan toe al verleend. Dit is nodig omdat de Griekse staatsschuld nog steeds verder oploopt naar 180 procent van het BNP in de loop van dit jaar. 

Van belang is ten slotte dat dit nu al vijf jaar slepende conflict met Griekenland recentelijk een belangrijke nieuwe speler kent: Rusland. 'President Poetin i staat te springen om de Grieken los te weken uit Europa. De banden tussen de twee landen zijn sterk: de Orthodoxe kerk en een gemeenschappelijk anti-amerikanisme, dat in Athene bij extreem links sterk is,'. Dat zegt de speechschrijver van voormalig voorzitter van de Europese Raad Herman Van Rompuy, Luuk van Middelaar, in het Belgische dagblad De Tijd van 21 februari.

In de loop van maart is de relatie tussen de Griekse en de Europese onderhandelaars verder verslechterd.  

De Europese Raad, het Europees Parlement en de Ecofin gaan akkoord met het plan van Commissievoorzitter Juncker. Er komt daartoe een Europees Fonds voor Strategische Investeringen (EFSI). Dat EFSI moet via de EIB i tot 2017 uiteindelijk het megagrote bedrag van 315 miljard euro mobiliseren, zonder dat dit de begroting van EU extra geld kost.

Het project start vanuit een EFSI waarin 21 miljard zit: 16 miljard uit de EU-begroting waarvan de helft in garanties en 5 miljard van de EIB. De Commissie haalt de benodigde 8 miljard weg bij begrotingsposten als Onderzoek en Innovatie en Transportstructuur. De onderzoekswereld (Academia Europaea, Euroscience e.a.) protesteert daar inmiddels tegen.

De Duitse media spotten al weken met ‘Junckers Milliardenspiel’ en zijn ‘wonderbaarlijke geldvermenigvuldiging’. De tegenstanders betogen dat de samenleving geen gebrek heeft aan investeringskapitaal, maar wel verlegen zit om panklare projecten voor grote banenscheppende (soms digitale) infrastructurele werken, om echte innovatieve projecten en hervormingen in het onderwijs en op de arbeidsmarkt.

Komt het beoogde bedrag werkelijk beschikbaar, dan schieten bij de infrastructuur (transport, energie e.d.) de investeringen met 40 procent omhoog, aldus Daniel Gross van de Brusselse denktank CEPS. Zijn gemotiveerde analyse typeert het Juncker-plan vernietigend als een voorbeeld van wanhopig ‘whishful thinking’. Gross herinnert eraan dat de EU in 2012 met enige fanfare een vergelijkbaar ‘Growth Initiative’ van 120 miljard lanceerde dat nooit echt van de grond is gekomen.

Juncker hanteert een financiële magie. Zo mikt hij erop met een fabelachtig multiplyer effect vanuit genoemde 21 miljard via particuliere investeerders 315 miljard bijeen te brengen. Zoiets zou kunnen omdat de EU garant staat voor de beoogde investeringen, waarbij vooral aan (deels digitale) infrastructuur in transport en energie wordt gedacht. 

Commissaris Jyrki Katainen i (investeringen en werkgelegenheid) overlegt momenteel met de internationale federatie van banken IIF. Het genoemde Euroscience verwacht dat de bancaire wereld via wereldwijde finance roadshows enorm gaat verdienen om het kapitaal bijeen te krijgen. 

In een BNC-fiche i aan de Tweede Kamer vraagt de regering of het EFSI-fonds samengaat met hervormingen op de arbeidsmarkt, het fiscaal stelsel en het verder liberaliseren van handel en dienstverlening. Onder die voorwaarde werkt Nederland mee. Volgens insiders ziet het er naar uit dat ondanks genoemde bezwaren Juncker zijn project kan afwikkelen. Maar of hij zijn beoogde 315 miljard werkelijk ophaalt? Een apart hoofdstuk is vervolgens welke projecten voor financiering in aanmerking komen. Daarover later.

Slechts twee van de 19 landen met de euro hebben steeds de begrotingsregels nageleefd: Luxemburg en Estland. Is de Eurozone i met de nieuwe wetgeving van de voorbije jaren nu crisisbestendig? Of verdient haar structuur nog verdere versterking? Hoe realiseren wij betere naleving van de afspraken? Kan de financiële wereld daarbij behulpzaam zijn? Zijn er nieuwe instrumenten nodig om notoire overtreders van de regels te dwingen? Is de gedeelde monetaire soevereiniteit tussen EU en lidstaten voldoende om de euro in stand te houden?

Dat zijn enkele vragen van Commissievoorzitter Juncker in een analytische nota voor de Europese Raad over het functioneren van de Economische en Monetaire Unie i. Het stuk kwam tot stand in nauwe samenwerking met ECB-president Draghi i, voorzitter Tusk i en zijn collega Dijsselbloem i van de Eurogroep. Zij signaleren dat de muntunie moeizaam opereert en dat is na vijf jaar eurocrises een eufemisme. De auteurs presenteren de Europese Raad van juni hun definitieve nota. 

De EU-landen krijgen nu gelegenheid hun opinie in te brengen. ’Eurozone’s weakest link is the voters’ zo beschreef de bekende FT-columnist Gideon Rachman op 29 december de situatie rond de euro. Hij doelde op de groeiende afkeer bij de bevolking van de euro in de landen die al jaren fors moeten bezuinigen én de ontevredenheid in de landen die de munt met grote kredieten moeten ondersteunen. Daarover zwijgen Juncker c.s..

Ondanks het staakt-het-vuren van 15 februari in Oost-Oekraïne (Minsk II) blijft de situatie daar uiterst fragiel. De Europese Raad had veel lof voor kanselier Merkel en president Hollande die met president Poetin i en zijn Oekraïense collega Petro Porosjenko i genoemd akkoord sloten. 

Volgens premier Rutte i is de overeenkomst van Minsk ‘geen alomvattende oplossing, noch een doorbraak, maar een stap in de richting van de-escalatie die ruimte kan scheppen voor een politiek momentum’. In de marge van de Europese Raad heeft premier Porosjenko mondeling de garantie gekregen dat de amnestiewetgeving opgenomen in Minsk II niet geldt voor de daders of verantwoordelijken van het neergestorte MH17 toestel.   

Maar waarom onderhandelden voorzitter Tusk en de Hoge Buitenland en Defensie Vertegenwoordiger Federica Mogherini i niet in Minsk namens de EU? Volgens de Europese verdragen had het laatste gekund. In de praktijk echter heeft Tusk geen mandaat hiervoor gekregen. 

Bovendien verlopen dergelijke onderhandelingen altijd op gelijk niveau. Dus praat president Poetin met een Duitse kanselier en een Franse president. Hoewel de EU een kostbare buitenlandse dienst (European External Action Service i) heeft met niet minder dan 5000 diplomaten verspreid over de hele wereld, staat haar buitenlands beleid al jaren in de kinderschoenen. 

Vooral de grote EU-landen willen dat zo laten. Zodra het er om gaat spannen kunnen zij namens de 28 lidstaten optreden. Omdat Italië in deze Europese pikorde pas nummer vier of vijf is, heeft Rome vorig jaar de post van Hoge Vertegenwoordiger i geclaimd.   

De Europese Commissie werkt aan een voorstel voor een Energie-Unie. Het pakket bevat o.a. een strategische nota met de stand van zaken, doelstellingen en een actielijst, waaronder wetsvoorstellen. Voor het eerst worden alle elementen van de beoogde Energie-Unie tegelijk aangepakt. Veertien commissarissen werken hieraan mee.

Jaarlijks betaalt de EU 400 miljard voor de import van energie. De meeste huizen zijn nog niet energie-efficiënt, de infrastructuur is verouderd en de Europese energiemarkt is ver van compleet, aldus de Commissie. Hoewel de EU op het terrein van energie beperkte bevoegdheden heeft, moet de Energie Unie administratieve barrières slopen en zorgen voor meer infrastructuur. 

De financiële middelen zijn daarvoor voorhanden, aldus de Commissie in een persbericht. Commissaris Miguel Caῆete i (klimaat en energie) verwijst daartoe naar o.a. bovengenoemd Juncker-plan i. De Commissie gelooft dat het nu het moment is voor actie: de klimaatonderhandelingen in Parijs, de onrust over energiebevoorrading en de historisch lage gas- en olieprijzen, kunnen zorgen voor meer financiële en politieke ruimte.

In 2011 beloofden de staatshoofden en regeringsleiders in de Europese Raad plechtig dat er uiterlijk in 2014 een open Europese interne markt voor energie zou komen. Die afspraak is later nog eens bevestigd, maar vervolgens nooit gerealiseerd. De regeringen toonden tot nu toe dus weinig behoefte op dit terrein de rijen te sluiten. Afwachten of het in 2015 wel lukt.  

'Wij zullen terroristische dreigingen krachtiger gaan bestrijden, met volledige inachtneming van de mensenrechten en de rechtsstaat´, aldus de Europese Raad, na de recente bloedige aanslagen. De verklaring telt drie componenten. Het beter garanderen van de veiligheid van de burgers; het voorkomen van radicalisering van moslims; samenwerken met de internationale partners.

De steekproefsgewijze controles aan de EU-buitengrenzen worden systematisch. De Commissie komt daartoe met richtsnoeren. Tegelijk werkt de Commissie aan een ‘doelgerichte aanpassing’ van het systeem van open nationale grenzen van Schengen. Dit slaat op het sneller uitfilteren van Syrië-strijders, terroristen, criminelen, drugskoeriers en mensenhandelaren. 

Jarenlang weigerde de Commissie beperking van de open Schengengrenzen. Het zou namelijk tegemoet komen aan wat populisten als Le Pen, Wilders, het Vlaams Belang  e.a. steeds vragen. Dat taboe is nu van tafel. Daarom bespreekt de Europese Raad de kwestie al in juni opnieuw.

Over de dramatische toename met 60 procent van bootvluchtelingen in de Middellandse Zee en de talloze verdrinkingen daar geen woord in de verklaring. Veel EU-landen menen dat extra hulp deze vluchtelingenstroom nog zal aanwakkeren.    

Voorzitter Martin Schulz i van het Europees Parlement duidde in zijn toespraak tot de Europese Raad op de recente wending waarbij het Europees Parlement niet langer dwarsligt om internationale  luchtvaartpassagiers strenger te controleren. De linkerzijde plus de liberalen in Straatsburg vonden zoiets jarenlang strijdig met de privacy, maar zijn na de recente aanslagen bijgedraaid. 

Al vier jaar ligt een Commissievoorstel voor Passenger Name Recording (PNR) ter tafel dat nu ingevoerd kan worden. PNR zal in de toekomst behalve de namen ook de reisdata en andere contactgegevens via de luchtvaartmaatschappijen verzamelen. Deze gegevens dragen er toe bij terreurdaden en zware misdrijven (zoals mensenhandel) te voorkomen of op te helderen en vervolgen.

Ondanks de tegenstem van Duitsland, Finland, Nederland (inclusief de Tweede Kamer) en Oostenrijk injecteert de ECB i in 2015 en volgend jaar samen 1140 miljard in de economie. Dit verloopt via de aankoop van overheidsobligaties i. De ECB gaat hier tot aan de limiet van haar bevoegdheden. De Europese verdragen verbieden monetaire financiering, dus het op grote schaal geld bijdrukken. Daarom mag de ECB geen overheidsobligaties aankopen bij de uitgifte. Maar zij mag dat wel doen op de financiële markten.   

De operatie is bedoeld om de economische ontwikkeling en de achterblijvende groei van banen in de Eurozone een duwtje te geven. Officieel doel is de dreigende deflatie te bestrijden die, als zij langdurig is, de economie verlamt. Krachtens de Europese verdragen streeft de ECB een inflatie na van jaarlijks ‘richting twee procent’, aldus haar persbericht van 22 januari. De Eurozone zit daar nu ver onder. 

De tegenstanders van het verruimen van de geldhoeveelheid verwachten dat lenen zó goedkoop wordt dat regeringen afzien van vaak pijnlijke economische en sociale hervormingen. Het is veelzeggend dat de hoogste leiders van Frankrijk en Italië de maatregel toejuichten. Spaarders en beleggers (zoals pensioenfondsen) zien nu hun toch al minimale rentevergoeding helemaal wegsmelten. De tegenstanders vragen zich verder af of de ECB wel bevoegd is aldus ‘economische politiek te bedrijven’.

Bankpresident Mario Draghi kwam de critici tegemoet door de aankoop van obligaties voor 80 procent te nationaliseren. Lijdt de ECB te zijner tijd verlies, bijvoorbeeld na een landenbankroet van Italië, dan dragen de genoemde rijkere landen maar twintig procent van het verlies op de aangekochte obligaties. De rest is voor het betrokken land. Overigens blijft Griekenland buiten de operatie.

De beurskoersen schieten onafgebroken omhoog sedert het inzetten van deze ‘bazooka’. De euro daalde tegenover de dollar naar 1,13, het laagste sedert het begin van deze eeuw. Dit is gunstig voor het exporterende bedrijfsleven. Of de operatie werkelijk het beoogde effect heeft valt niettemin af te wachten. Einde 2012 lanceerde de ECB, zonder merkbaar succes, al eens een vergelijkbare operatie. 

Interessant wordt het of de Commissie Juncker in 2015 van de grote EU-landen de kans krijgt zich te ontpoppen tot een politiek orgaan. Voorzitter Juncker wil dat en is bezig het initiatief meer naar zich toe te trekken. 

Traditioneel bestaan hierop twee visies. De eerste luidt dat de Commissie een politiek orgaan is, dat via haar optreden legitimiteit zoekt bij het publiek. Sommigen zien de Commissie daarom als het begin van een Europese regering. De andere visie zegt dat als de Commissie werkelijk onafhankelijk van de Lidstaten en pro-Europees wil zijn, zij beter politiek neutraal blijft. Tot nu toe opereert de Commissie tussen beide visies in.

Als politiek orgaan kan de Commissie zich het best ontplooien via de Gemeenschapsmethode (Community Method). Daarbij neemt zij zelf de wetgevende en andere bestuurlijke initiatieven, waarna de Raad van Ministers en het Europees Parlement de regels vorm geven. Afgelopen jaren heeft echter de Europese Raad tijdens de eurocrisis de rollen omgedraaid en het initiatief overgenomen, met de Commissie in een meer nevengeschikte rol.

Toenmalig Commissievoorzitter José Manuel Barroso i merkte dat een initiatief van de staatshoofden en regeringsleiders meer kans op realisering heeft dan wanneer ‘Brussel’ de toon zet. Barroso had trouwens geen andere keus. Kanselier Merkel i en toenmalig president Nicolas Sarkozy i maakten met steun van de andere hoofdsteden in 2010 de crisis tot Chefsache. 

De agenda bepalende besluiten vallen daardoor tegenwoordig veelal in de Europese Raad. Het Europees Parlement ziet zo haar controlerende functie ondergraven worden en beklaagde zich al meermalen. Probleem voor Juncker is dat Berlijn, laat staan Parijs of Londen, voor een politiek toonaangevende Commissie te vinden zijn. Het wordt daarom spannend of Commissie en EP in 2015 de trend kunnen keren.

Zoals bekend is 1^e vicevoorzitter Frans Timmermans i door Juncker belast met o.a. het verbeteren van de wetgeving, inclusief het aanpakken van de beruchte regelneverij van Brussel. Dit karwei is Timmermans wel toevertrouwd. Als minister van Buitenlandse Zaken stuurde hij ooit een lijst met maar liefst 53 regelingen naar Brussel die beter geschrapt worden, dan wel nationaal geregeld. Uit andere landen kwamen vergelijkbare initiatieven, zodat Juncker dit tot een van zijn belangrijkste prioriteiten maakte.

Timmermans bepleit een aanpak waarbij elke regeling voortaan twee keer een effectbeoordeling (impact assesment) moet doorstaan. Vandaag is dat alleen het geval tijdens de onderhandelingen in de Raad van Ministers en het Europees Parlement. 

Timmermans zegt dat die onderhandelingen meestal resulteren in een zwaar geamendeerd stuk wetgeving. Niemand vraagt zich op dat moment nog af of de regeling die uiteindelijk te voorschijn komt in de praktijk wel uitvoerbaar is. ‘Er dient een tweede effectbeoordeling te komen. Die moet plaats hebben vóórdat de regeling van kracht wordt’, aldus Timmermans op 16 februari in een toespraak tot de Vereniging voor Internationale Relaties (VIRA) te Brussel.

De Nederlandse commissaris wees erop dat veel euroscepsis er uit voortkomt dat het midden- en kleinbedrijf, waar volgens hem 85 procent van de werkgelegenheid zit, last heeft van onnodige of onuitvoerbare wetgeving. Timmermans signaleerde dat hij in het Europees Parlement met de geschetste aanpak op scepsis en zelfs verzet stuit. 

Dat parlement blijkt voor de Commissie Juncker dus niet meteen de verwachte supporter. Een andere toonzetting in Straatsburg dan ‘meer Europa = beter Europa’ zou wenselijk zijn, zo valt zijn betoog samen te vatten. .