Waarom Europa nu op springen staat - Hoofdinhoud

Europa staat op springen. Dat leert de balans van een jaar nieuwe Commissie en Europees Parlement. De voorzitters Donald Tusk i (Europese Raad), Jean-Claude Juncker i (Commissie) en Martin Schulz i (Europees Parlement) staan voor een Herculestaak. Dat komt vooral door acht problemen die raken aan de bestaansbasis van de hele EU. Europa heeft in 65 jaar al menige crisis goed doorstaan. Vaak kwam de EU er sterker uit. Gaat dat nu weer zo? Voor het eerst is daarvoor nu de steun nodig van de publieke opinie, maar die is onzeker.  

De groeiende kloof tussen ‘Brussel’ en de publieke opinie is ernstig. Onder invloed van de euroscepsis schuiven de traditionele politieke partijen (VVD, CDA, PvdA) eveneens op naar een eurosceptische houding, dan wel doen er qua Europa het zwijgen toe. Dit fenomeen doet zich alom in Europa voor. 

Het is opvallend dat de Nederlandse regering geen geschriften meer publiceert over de Europese integratie. Zelfs niet aan de vooravond van haar aankomend EU-voorzitterschap i. Dat komt door de tegenstellingen binnen het kabinet over de richting van de EU. Voorheen zetten Nederlandse kabinetten regelmatig hun Europese doelstellingen uiteen. Ooit waren er vier nota’s over (altijd méér) Europa in één jaar.

In het verlengde daarvan neemt Den Haag in de EU-Ministerraad nauwelijks nog het initiatief. Die ambitie is verdwenen. ’Wij wachten af wat anderen bedenken. Dat kunnen wij dan vrijuit bekritiseren en amenderen, dan wel aarzelend of soms enthousiast steunen’, zegt een voormalige staatssecretaris van Europese Zaken.   

Vanaf het begin in 1951 draait Europa om Frankrijk en Duitsland. Willen Berlijn en Parijs wat, dan gebeurt dat. Zo nee, dan gebeurt het niet. Maar Frankrijk heeft sinds 2001 nog maar één jaar de bindende Maastrichtnormen voor de euro nageleefd. Dan sta je zwak in Brussel. En vandaag lapt Duitsland eveneens de Europese verdragen i aan zijn laars. 

Zie hoe bondskanselier Angela Merkel i het Verdrag van Dublin i aan de kant heeft geschoven. Dat verdrag schrijft voor dat asielzoekers geregistreerd worden in het land waar zij het eerst arriveren. Driekwart miljoen vluchtelingen ontweken dit jaar ‘Dublin’ al. Zij reisden via andere EU-landen i naar het Duitse Beloofde Land. ‘Wir schaffen das’, zo verklaarde de kanselier op 31 augustus. Dat zei ze zonder overleg met de Europese partners. 

De vluchtelingenstroom leert dat de grenzen van Europa (Schengen) lek zijn. Dat dit zo is erkennen zowel voorzitter Donald Tusk i, als Jean-Claude Juncker i, de Commissievoorzitter. ‘De grenzen van Schengen zijn onhoudbaar’ zo klaagde kanselier Merkel op 5 november in de Düsseldorf Industry Club. ‘De EU runt momenteel indirect een promotieprogramma van mensensmokkel dat verschillende landen totaal overbelast’, zei de Oostenrijkse minister van Buitenlandse Zaken, Sebastian Kurz, in de Financial Times van 5 november.   

Zelf noteerde ik dit najaar het ontbreken van passende controle bij het overgaan van de Grieks/Albanese, vervolgens de Macedonisch/Bulgaarse en de Turks/Griekse grensovergangen, allemaal Schengengrenzen. Wie daar met een Griekse autobus arriveert wordt nauwelijks gecontroleerd. In een geval wierp de douane zelfs geen blik in de volle bus. 

Het ‘lek van Schengen’ lokt honderdduizenden vluchtelingen uit allerlei regio's aan. Hun komst veroorzaakt vandaag in de EU een cascade van nationale grenssluitingen. Er komen zelfs hoge hekken rond sommige lidstaten. Schengen, dat de veiligheid van de burgerij in Europa moet veiligstellen, hapert kortom ernstig.

In Nederland is dit laatste echter nog niet doorgedrongen. \ Neem bijvoorbeeld de zes pagina’s tellende ‘Kabinetsinzet Valletta Top over Migratie van 11 en 12 november’. Die bevat zeven hoofdstukken, maar geen daarvan gaat over de lekke grenzen van Schengen. 

Professor Leo Lucassen, directeur van het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis i, noemt zich expert op het gebied van de vluchtelingen. Lucassen in NRC Handelsblad van 27 oktober: ‘het is een illusie te denken dat deze kwestie wordt opgelost door meer grensbewaking’. Deze expert lijkt, gezien voorgaande beschrijving van de praktijk, toch meer een kamergeleerde.   

In de Eurozone is Griekenland niet het grootste probleem. De financiële tekorten daar kunnen de andere landen wel blijven aanvullen. Veel ernstiger is dat de meeste landen met de euro al zeven jaar worstelen met economische stagnatie. Dit valt extra op nu tegelijk niet-eurolanden zoals het VK, Zweden, Polen,  Noorwegen, Zwitserland en uiteraard de VS al jaren wél economisch groeien. De prognoses van de Commissie van 4 november bevestigen deze trend eveneens voor de komende jaren. 

Binnen de eurozone heerst zoals bekend een noord-zuid tegenstelling over de te volgen koers. Commentator Tony Barber betoogt in de Financial Times dat daardoor de dringend nodige hervormingen uitblijven. Dat komt volgens hem omdat Frankrijk, Italië en Spanje begrotingsdiscipline weigeren. In meer bedekte termen betoogt Mario Draghi i, president van de ECB, dat al drie jaar. Blijft de eurozone een zone van stagnatie en getwist dan komt op langere termijn onvermijdelijk haar voortbestaan ter discussie.

Bij zijn aantreden beloofde Commissievoorzitter Juncker plechtig maatregelen tegen het probleem van de 23 miljoen werklozen en de jeugdwerkloosheid in het zuiden. Maar bij het per 1 november opmaken van haar balans van een jaar regeren hoorde je daarover niet veel meer. 

Volgens dagblad Le Monde van 5 november is Juncker’s ambitieuze programma voor groei en banen door de vluchtelingencrisis in de vergeethoek terecht gekomen. Wel ligt de Commissie op schema met haar wetgevend programma: extra investeringen, de Energie Unie i, een uniforme kapitaalmarkt en (maar dan in mindere mate) de ambitieuze Europese Migratie Agenda. 

Europa heeft een verfijnd Gemeenschappelijk Buitenlands en Veiligheids Beleid, het GBVB. Federica Mogherini i is de speciale Hoge GBVB Vertegenwoordiger i. Zij beschikt over meer dan 5000 diplomaten verspreid over de hele wereld, plus een uitgebouwd ambtelijk apparaat in Brussel, de Buitenlandse Dienst EEAS i. Op het niveau van de nationale leiders is voorzitter Tusk de aanspreekbare figuur. Hij onderhandelt met presidenten als Poetin en Obama.  

Nu de praktijk. Europa sloot dit jaar twee belangrijke akkoorden, te weten Minsk II over Oekraïne en recent met Turkije over de vluchtelingen. In Minsk onderhandelden Merkel en president François Hollande i met Poetin en de president van Oekraïne Petro Porosjenko i. Voorzitter Tusk kwam daar niet aan te pas. Volgens Franse media was Hollande blij dat hij er bij mocht zijn. 

In Ankara onderhandelde kanselier Merkel namens Europa met president Recep Tayyip Erdogan i. Hier was wel het voorbereidend werk gedaan door Frans Timmermans i namens de Commissie. Niettemin kwamen beide akkoorden tot stand buiten de beschreven structuur van het GBVB om. Nu is dit geen fundamenteel probleem dat de EU bedreigt. Wel geeft het te denken dat Duitsland het GBVB tegenwoordig runt.

Aan de randen van Europa tekent zich momenteel een nooit eerder vertoond afbrokkelingsproces af. Zie het komende referendum over het lidmaatschap van het Verenigd Koninkrijk. Zie hoe recentelijk Finland, Tsjechië, Slowakije, Polen, Hongarije, Griekenland en binnenkort wellicht bovendien Portugal en Kroatië regeringen kregen die Brussel graag dwars zitten. In totaal is een kwart van de regeringen dan van eurosceptische strekking.      

De interne markt is de kern van het hele Europese project. Destijds was de eurosceptische Prime Minister Margaret Thatcher echt pro interne markt en dat is vandaag haar navolger David Cameron i ook. In een crisissituatie houdt dit project de 28 landen bijeen omdat alle 506 miljoen inwoners daar voordeel bij spinnen. 

Echter, volgens de Commissie stagneert die interne markt al enige jaren. Er is weinig voortgang bij het beoogde liberaliseren van de dienstverlening (zoals financiële diensten, banken, energie, digitaal, pensioenen). Vrij verkeer van diensten is niet meer populair sinds het wordt vereenzelvigd met wantoestanden in de bouw of het goederentransport. Bovendien ontwijken veel landen ter bescherming van eigen werkgelegenheid de spelregels. Intern zijn de EU-landen verdeeld over TTIP, het beoogde vrijhandelsverdrag met de VS dat veel banen zou opleveren. 

Acht ernstige klachten bedreigen het Europese project. Niet elk voor zich, en ook niet van vandaag op morgen. Maar wel als die acht tegelijk blijven voortduren. Tegen die achtergrond is de balans na een jaar Commissie-Juncker i, Europees Parlement en Tusk als Raadsvoorzitter weinig florissant. 

Toch was er was afgelopen jaar soms wel sprake van crisismanagement van Tusk en Juncker. Zie bijvoorbeeld het akkoord in juli met een derde miljardenprogramma zodat Griekenland bij de euro blijft. Zie verder het koortsachtige beraad rond de vluchtelingenstroom. Nog nooit in veertig jaar tijd vergaderde de Europese Raad zó vaak. 

Het probleem is niet dat er geen goede afspraken tot stand komen. Wel dat de uitvoering daarvan door de nationale regeringen uitblijft. Daar zit het probleem, niet in Brussel. Dat speelt vandaag bij het vluchtelingenbeleid en uiteraard bij Griekenland.

Frappant is het verder dat sinds de verkiezingen van 2014 van het Europees Parlement weinig meer is vernomen. Is dat verwijtbaar? Het komt doordat deze Commissie (terecht) geen ambitieus wetgevend programma kent. Europa is qua wetgeving af. Volgens insiders heeft men in Straatsburg moeite om maandelijks een week agendawerk te creëren. 

Wat bovenstaande bedreigingen betreft, daar heeft Europa wel ervaring mee. Denk aan president Charles de Gaulle die eerstdaags 50 jaar geleden een half jaar lang de Unie compleet stil wist te leggen. Zo dwong hij het Compromis van Luxemburg af. Dus in noodgevallen de suprematie van de individuele lidstaat (die iedereen nu normaal vindt). 

Bij crises blijkt dat Europa echt wel veerkracht heeft. Maar die werkt alleen zo lang publiek en nationale leiders de voordelen van integratie erkennen. Juist daar slaan vandaag twijfels en verlamming toe, zie hierboven het zwijgende kabinet Rutte/Samsom. 

The Economist  van 7 november zette the indispensable Merkel´op het omslag. Haar motto luidt: ‘Meer besturen vanuit Berlijn en minder vanuit Brussel’. Volgens het weekblad loopt de invloed van Frankrijk alsmaar verder terug; verknipt Cameron zijn land tot een ‘klein Engeland’ en krijgt premier Renzi de Italiaanse economie niet uit haar coma. 

In Elsevier van 17 oktober schetst de Duitser Werner Hoyer, president van de EIB i, de gevolgen. Vanuit Europa ziet hij ‘een unheimisch verschil met de Verenigde Staten en Azië wat betreft de concurrentiekracht, het onderwijs, onderzoek, monetair beleid en ontwikkeling en innovatie’. Nu vandaag tegelijk een substantieel deel van de burgerij zich van Europa afwendt winnen nationale voorkeuren. Dus ieder land weer voor zich. Dat proces is al begonnen: zie Schengen en het genoemde afbrokkelingsproces.