Vluchtelingen en ‘Brexit’: twijfels troef - Hoofdinhoud

Europa nadert twee enge deadlines voor haar zwaarste crises tegelijk ooit. Inzet: de onafgebroken stroom vluchtelingen (zelfs ondanks het winterweer) en het dreigend opstappen van het Verenigd Koninkrijk. Door de vluchtelingencrisis staat het paspoortvrij reizen via Schengen op instorten. Jean-Claude Juncker i, de Commissievoorzitter, waarschuwt dat de euro er aan gaat als Schengen verdwijnt.

‘Aan de lopende band worden ultimatums gesteld. Ze komen van Donald Tusk, voorzitter van de Europese Raad i, van Commissievoorzitter Juncker en van eerste minister Mark Rutte i die zich afvraagt of de EU de vluchtelingencrisis wel aankan’. Aldus weekblad Politico van 21 januari onder de kop ‘Final days of the EU’s refugee strategy’. Sindsdien zijn weer enkele besluiteloze weken verstreken.   

Inmiddels ligt er wel een conceptakkoord met de Britse prime minister David Cameron i over de voorwaarden om zijn land in de EU te houden. Toch loopt volgens een recente peiling van dagblad The Times de voorsprong van zijn tegenstanders in het VK fors op.

Voor de vluchtelingen is er nog geen begin van een Europese aanpak. De totale impasse is opvallend omdat leidende politici steeds de urgentie van maatregelen onderstrepen. Inzet van zijn voorzitterschap van de Europese Ministerraad is volgens Rutte is om ‘het aantal vluchtelingen in belangrijke mate terug te brengen’. 

Dat moet ‘binnen zes tot acht weken’ gebeuren. Onze bewindslieden op justitie Ard van der Steur i en Klaas Dijkhoff i kregen van de Europese Raad de taak een ‘EU grens en kustwacht’ op poten te zetten. De 28 ministers van Justitie en Binnenlandse Zaken (JBZ) vergaderen daartoe dit halfjaar bij uitzondering maandelijks. 

Voorzitter Donald Tusk wil met de Europese Raad en later op onderdelen met het Europees Parlement overeenstemming bereiken over het conceptakkoord dat hij op 2 februari heeft gesloten met Cameron. Dat zal niet eenvoudig worden. Diverse regeringsleiders doen moeilijk. Aan de andere kant heeft geen enkele regering het concept verworpen. Denemarken en het anders nogal dwarse Polen doen al mee. Volgens onbevestigde berichten zou het VK in ruil extra troepen in Polen stationeren.

Wordt de Europese Raad van februari of maart het eens, dat begint meteen de campagne voor het referendum. Op donderdag 23 juni zou het Britse volk dan bepalen of het kiest voor een 19^e eeuws ‘splendid isolation’. Volgens de laatste peilingen houden de voor- en tegenstanders (‘Brexit’) van een Brits EU-lidmaatschap elkaar in evenwicht. 

Volgens voorzitter Tusk biedt de Europese Raad van 17 en 18 maart de laatste kans om Schengen nog te redden. Commissievoorzitter Juncker had Tusk gevraagd om de vergadering van maart over de vluchtelingencrisis te vervroegen, maar die heeft dat geweigerd. De twee verschillen al maanden over de aanpak. Tusk is tegen het verplicht via landenquota spreiden, Juncker is daar erg voor. 

Het spreidingsbesluit-Juncker van de EU-ministerraad van september vorig jaar bleek later onuitvoerbaar. De tegenstemmers zoals Slowakije, Hongarije en wellicht ook Polen stappen desnoods naar de Europese rechter, zeggen ze.   

Het debat is nu verschoven naar genoemde door de Commissie voorgestelde ‘Europese grens en kustwacht’. Die moet de buitengrenzen van de Europese Unie (Schengen) gaan versterken. De dienst wordt bevoegd om in te grijpen als een land zijn grenscontroles zelf niet op orde krijgt (zoals nu Griekenland en Italië). De EU wil dan binnen enkele dagen 1500 extra grenswachten leveren. De landen die hierbij het meest zijn betrokken reageren tot nu toe nogal afwijzend. Zij zien er een aanslag in op hun zelfstandigheid.

Veelzeggend is het – gezien de urgentie - dat de JBZ-justitieministers bij hun eerste bijeenkomst dit jaar de druk al van de ketel haalden. Zij besloten dat de regeringen die hun grenzen sluiten (soms met hekken of prikkeldraad) dat tot twee jaar mogen verlengen. Via een Commissievoorstel wordt dat binnenkort vastgelegd, aldus staatssecretaris Dijkhoff op 25 januari na afloop van de JBZ-vergadering.

Daarmee is het stelsel van gezamenlijke Europese Schengengrenzen voorlopig van de baan. Geloven de justitieministers zelf wel in de totstandkoming van de beoogde grens en kustwacht? Hun ver weg gelegen deadline wijst gezien tegen de achtergrond van de voortdurende vluchtelingenstroom, niet op urgentie. Pas op 23 juni zal de JBZ-Raad zijn resultaten overdragen aan de Europese Raad als hoogste instantie.

Het zestien pagina’s tellende gedetailleerde akkoord van Tusk en Cameron omvat vier elementen. Enkele details ontbreken nog. Daarover loopt momenteel intensief beraad. De 28 ambassadeurs van de EU-landen (het Coreper) en de zogenaamde ‘sherpa’s’ (de EU-adviseurs van de staatshoofden en regeringsleiders) vergaderen hierover onder Nederlandse leiding.

Meest omstreden is dat het VK, en daarmee alle EU-landen, een ,,noodrem'' krijgen om immigranten uit andere EU-landen vier jaar lang sociale uitkeringen te weigeren. Dit was de belangrijkste eis van Londen. Veel Oost- en Midden-Europese EU-landen reageren kritisch, zij het minder fel dan eerder. Veel van hun onderdanen werken in het VK, (dan wel zijn daar werkloos).

Er komt Europese wetgeving over wanneer een land ‘in een uitzonderlijke situatie zit die essentiële aspecten van zijn sociale verzekering bedreigt’. Volgens de Europese Commissie is dat in het VK vandaag het geval. 

Via die formule kan een regering dan toestemming vragen om de uitkeringen aan de werknemers uit de andere EU-landen te beperken. Het VK mag dus niet zelf aan de noodrem trekken, zoals het altijd wilde. Cameron moest slikken dat de andere regeringen hem toestemming moeten geven. Daarvoor is bij de EU-landen een gekwalificeerde (ruwweg drie vierde) meerderheid vereist.

Kinderbijslag wordt voortaan berekend op basis van (de meestal lagere) levensstandaard van het land waar de kinderen van de vreemdeling wonen. Het VK gaat dan dus 28 verschillende soorten kinderbijslag uitkeren. Oostenrijk overweegt nu al het voorbeeld van de Britten, dus weigering of beperking van de uitkeringen, te volgen. Dan is het hek van de dam. Meer regeringen zullen volgen. De sociale zekerheid in Europa wordt weer net zo uiteenlopend als toen er nog geen EU bestond. 

Cameron moet ten slotte accepteren dat het systeem alleen van toepassing is op nieuwkomers. Dit laatste vereiste beperkt het beoogde stelsel nogal. De vraag is of de Britse kiezers bij het referendum geloven dat deze afgezwakte noodrem op immigratie wel echt zal werken. 

Het VK voelt zich niet thuis in een EU als ‘steeds hechter verbond tussen de volkeren’ ('ever closer union’). Veel Britten denken dat dit het einde van hun eeuwenoude natie kan inluiden. Het VK krijgt nu de toezegging niet langer te hoeven meedoen ‘aan verdere politieke integratie’. Dat streven wordt versterkt doordat voortaan 55% van de nationale parlementen Europese wetgeving kunnen tegenhouden.

Maar dat is nogal betrekkelijk. Nederland bijvoorbeeld houdt al sinds 2011 op basis van de Kamermotie-Slob verdere Europese politieke integratie tegen. Daar heeft een regering dus geen toestemming van de Europese Raad voor nodig.

Het derde Britse punt is dat zij Europa concurrentiëler willen maken. Dit moet leiden tot meer economische groei, banen en welvaart. Veel Britten zien ‘Brussels’ als een bureaucratische barrière. ‘De EU-instellingen zullen er alles aan doen om de concurrentiekracht te verbeteren’, aldus het conceptakkoord. Wie zal daar tegen zijn? Het is namelijk nu al programmapunt nummer 1 van de Commissie-Juncker i.

De concrete lastenverlaging die Cameron in dit verband vroeg, blijft uit. Wel is hem toegezegd dat de eurolanden i de groei van de financiële City of London niet mogen hinderen. Dat laatste is volgens insiders in het verleden wel geprobeerd en dan met de smoes van de uitbouw van de EU-interne markt.

Het VK krijgt ten slotte de erkenning dat de Europese Unie blijvend meer dan één munt kent, dus naast de euro het Britse pond, de Deense kroon enzovoorts. Mario Draghi i, de president van de ECB, heeft zich tevergeefs tegen een dergelijke toezegging verzet. 

De EU geeft haar streven naar één euro als gemeenschappelijke munt dus op. Dat kost weinig moeite nu de landen zonder euro (o.a. Polen, Denemarken) toch al niet meer bij de eurozone willen. Wel krijgen die landen de garantie nooit te hoeven betalen voor Griekenland of een andere failliete euroland.

‘Op basis van dit akkoord zou ik direct lid worden van de EU’, zongen Cameron en Tusk op 2 februari in koor. Toch waren de commentaren vernietigend. Dit zowel in het VK zelf, waar Cameron zelfs zijn eigen ministers niet allemaal achter zich heeft, als in de andere EU-landen. De Franse president François Hollande i heeft gezegd geen enkele verdere concessie te doen.

De Britse tabloids zijn duidelijk. ‘Bedrog !!! Dit plan is een stinkende mesthoop. Cameron, wie denk je in de maling te nemen?’ aldus The Sun. ‘Cameron’s EU deal is a joke’, zo meent de Daily Express.

Deze bladen zullen tot aan de stembus proberen de Britten tegen te laten stemmen. ‘Brussel houdt het recht uitkeringen af te wijzen’, zo opende de conservatieve kwaliteitskrant The Times. Dat is pijnlijk voor Cameron die in dat milieu zijn meerderheid moet halen.

Positief is de invloedrijke Financial Times. Onder de kop ‘Een redelijke deal om de Britten in Europa te houden’, schrijft de krant (3 februari), dat Cameron heeft bereikt wat hij wilde. Samengevat wijst alles er op dat Tusk en Cameron in de Europese Raad nog enkele harde noten te kraken krijgen.

Op 5 juni 1975 hield het VK eveneens een referendum destijds onder leiding van de Labour party. Toen koos twee derde van de Britten voor het EU-lidmaatschap. Zo soepel zal het nu niet gaan. Toen was het hele Britse establishment, inclusief dus de meerderheid van Labour en de Conservatieven en het bedrijfsleven, pro EU. In die kring is men vandaag echter hopeloos verdeeld. Het aantal tegenstanders van een EU-lidmaatschap is met andere woorden nu groter dan in 1975. 

Steeds meer landen, inclusief Nederland, beginnen eigen grenscontroles om de stroom van vluchtelingen en ook Islamitische jihadisten terroristen tegen te houden. Oostenrijk heeft als eerste een vluchtelingenquotum vastgesteld van 37.500 voor 2016. Vorig jaar ontving dat land er ongeveer 90.000.

Net als Rutte denken Tusk en Juncker dat Europa nog maar zes weken heeft om het Schengensysteem van gezamenlijke grensbewaking te redden. Probleem is dat de regeringsleiders in de Europese Raad tegenwoordig afspraken maken die zij vervolgens niet nakomen, dan wel die onwerkbaar zijn.

Enkele voorbeelden. Half oktober vorig jaar beloofde kanselier Merkel i de Turkse president Erdogan namens de EU drie miljard steun voor de opvang van vluchtelingen, voornamelijk uit Syrische oorlogsgebieden. Pas vorige week waren de EU-landen zover dat zij het eens waren over ieders bijdrage. Tot nu toe is er nog geen cent uitgekeerd.

Turkije doet overigens ook nog maar weinig om de vluchtelingenstroom te beperken, aldus Fabrice Leggeri, directeur van Frontex, in Spiegel Online van 3 februari. Hij verwacht dit jaar weer minstens een miljoen vluchtelingen, dus zeker net zoveel als in 2015.

Mei vorig jaar stelde de Europese Commissie voor in totaal 160.000 vluchtelingen op basis van quota over de EU-landen te gaan spreiden. In september besloten de Europese justitieministers daartoe. Tot op vandaag zijn nog geen 400 personen gespreid. Deels niet omdat diverse landen dwarsliggen, deels omdat vluchtelingen alleen naar landen willen met hoge bijstandsuitkeringen, deels door administratieve belemmeringen.

In september besloot de Europese Raad tot de creatie van een reeks ‘hot spots’. Dat is een eufemisme voor opvangkampen, in Griekenland en Italië. Met steun van experts uit andere EU-landen zou daar de identificatie, de registratie en het afnemen van vingerafdrukken plaats vinden. 

Vervolgens wordt daar beslist of de vluchteling moet terugkeren, dan wel mag blijven. Men dacht aan elf van die hot spots. Er zijn er vandaag nog maar vier. Griekenland en Italië voorzien dat de hot spots echte kampen worden waar de vluchtelingen langdurig zullen moeten blijven. Daarom sturen zij ze liever meteen massaal door naar de noordelijke EU-landen.

Ten einde raad lanceerde PvdA-fractievoorzitter Diederik Samsom op 27 januari het plan om maximaal 250.000 vluchtelingen per jaar vanuit Turkije direct in de EU op te nemen. Alle bootvluchtelingen gaan dan voortaan per veerboot retour naar Turkije. De gevaarlijke mensensmokkeltochten overzee zouden in zo’n aanpak vanzelf stoppen. 

Hoewel Samsom zijn aanpak met o.a. Duitsland, Oostenrijk, Zweden, Frankrijk en uiteraard Griekenland had afgestemd heeft het plan tot nu toe geen vervolg gekregen. Zijn aanpak knoopt aan bij een ouder noodplan van Duitsland en de Europese Commissie om circa 400.000 vluchtelingen uit Turkse opvangkampen rechtstreeks over te hevelen naar vrijwillig deelnemende landen, waaronder Nederland.

Op 29 januari presenteerde Guy Verhofstadt i, fractieleider van de ALDE-liberalen in het Europees Parlement, zelfs ‘een totale oplossing. ’Laat de Europese Raad op 18/19 februari beslissen tot de oprichting van een European Rapid Refugee Emergency Force. Artikel 78.3 van het verdrag VWEU staat dat toe. Tweeduizend Europese grensbewakers gaan dan meteen aan de Griekse grenzen de bewaking versterken en vluchtelingen registreren. De economische vluchtelingen worden teruggestuurd. De genoemde hot spots worden vluchtelingenkampen.

Verhofstadt wil Turkije vervolgens geen drie maar slechts een miljard geven. De andere twee miljard kan Europa beter zelf verdelen onder de 2,2 miljoen vluchtelingen daar. ‘Nu moeten die vluchtelingen het doen met zeven dollar per maand, dus komen zij uit pure ellende naar hier. Dan kunnen wij ze als EU 80 euro per persoon per maand uitkeren, waarmee valt te leven. 

Die twee miljard moeten voorlopig jaarlijks aan de vluchtelingen worden uitgekeerd. Dan zullen zij niet meer doorreizen naar Europa’, aldus Verhofstadt. Dit mooie plan is vanwege de praktische en politieke bezwaren te ambitieus om werkelijkheid te worden.

Zestig procent van de vluchtelingen is niet op de vlucht voor een oorlog. Het zijn vooral Noord-Afrikanen die om economische redenen hun thuisland verlaten. Om het draagvlak voor vluchtelingenopvang in stand te houden moet je die mensen zo snel mogelijk uitzetten. Zij hebben geen reden om een vluchtelingenstatus aan te vragen. Aldus Frans Timmermans i, eerste vicevoorzitter van de Commissie, op 26 januari voor het NOS-Journaal. Hij baseert zich op niet gepubliceerde cijfers van het grensbewakingsagentschap Frontex.

Volgens dagblad De Limburger van 27 januari was Geert Wilders i’ PVV vervolgens ‘een en al euforie’. Wat Timmermans nu concludeert is inderdaad precies wat die partij al enkele jaren zegt. De Limburger wees er op dat de Heerlenaar Timmermans zelf in die krant in oktober nog had geschreven dat tachtig procent wel degelijk ‘vluchten uit de hel op aarde die Syrië heet’. Timmermans is door de vluchtelingenorganisatie UNHCR heftig bekritiseerd. Zijn woordvoerster wilde geen nadere toelichting op zijn draai geven.

Nu Schengen verdwijnt en de vluchtelingenstroom deze lente nog zal aanzwellen, beginnen partijen in crisissfeer elkaar zwart te maken. In de Frankfurter Allgemeine Zeitung van 27 januari veegt de Italiaanse premier Matteo Renzi i de vloer aan met het hele Europese vluchtelingenbeleid. Renzi is boos op de Commissie-Juncker die volgens hem te veel naar Duitsland luistert.  

Sommige regeringen verwijten de Commissie vast te houden aan onhoudbare spreidingsplannen. De Commissie verwijt de regeringen haar voorstellen niet te volgen. Zij overweegt onder Duitse druk om de regel te schrappen dat vluchtelingen altijd geregistreerd worden in het land waar zij het eerst arriveren. In maart lanceert de Commissie een nieuw asielbeleid. Maar experts zeggen dat de lidstaten te verdeeld zijn om binnenkort hierover tot enig besluit te komen.

Europa mist de politieke wil om de vluchtelingencrisis te beheersen. Het ziet er daarom naar uit dat de EU-landen Schengen ‘tijdelijk’ aan de kant schuiven. Een volgende stap is dat elk land voor zich het vluchtelingenprobleem gaat regelen, met chaos als gevolg. Overal nationale grenscontroles invoeren gaat Europa minstens 100 miljard euro per jaar kosten. Dat zegt het hoofd van het Franse planbureau France Strategy, Jean Pisani-Ferry. 100 miljard is ongeveer het bedrag dat de EU als geheel in totaal jaarlijks uitgeeft.

‘Voor Europa is dit een gevaarlijke passage op onbekend terrein. Een passage zonder draaiboek en in de verste verte is er geen beloofd land in zicht’, aldus Paul Goossens, de linkse columnist van dagblad De Standaard op 6 februari. Hij signaleert hoe Hongarije, met een hek om het land toch het zwarte schaap van Europa, nu alom navolging krijgt. In het Franse Libération van 9 februari neemt voorzitter Martin Schulz i van het Europees Parlement het zelfs op voor de Hongaarse leider Viktor Orbán i. ‘Hij ging tot het randje, maar nooit er over’.    

Logisch dat de Europese Raden van februari en maart worden aangeduid als die van ‘de allerlaatste kans’. Dat dit dreigement (weer) niet zal helpen ligt ook wel aan voorzitter Tusk, kanselier Merkel en president Hollande. Tusk mist als Poolse outsider in Brussel de competentie van zijn voorganger Herman van Rompuy i. Die wist partijen in crisissituaties bijeen te brengen.

Europa mag al blij zijn als het Tusk lukt het akkoord om het VK binnen boord te houden over te laten nemen door de 27 regeringen en het Europees Parlement. Het ziet er naar uit dat dit de Pool gaat lukken. Wellicht daarom schetst het weekblad Der Spiegel van 6 februari een verrassend positief beeld van ‘Der stille Pole’. ‘De langdurig onderschatte Raadsvoorzitter heeft in Brussel eindelijk zijn rol gevonden’, zo is de conclusie. Toch even afwachten of dit wel klopt.       

Merkel is flink verzwakt nu haar ongeremde toezegging destijds aan de Duitsers en de vluchtelingen ‘wir schaffen das’, toch niet blijkt te kloppen. President Hollande kan niet bijspringen aangezien hij zelf thuis zwak staat. Dan ben je elders ook krachteloos. 

Op 22 januari uitte de Franse eerste minister Manuel Valls zelfs kritiek op bondgenoot Merkel. ‘De boodschap rondsturen: kom maar hier, jullie zijn welkom, ontlokte deze ongekende migratiegolf, aldus Valls. Waar is kortom de traditionele Frans/Duitse as waarom Europa altijd zo soepel wentelde gebleven?