Referendum – zegen of vloek? - Hoofdinhoud

Is het referendum een democratische zegen of vloek? Een nieuwe studie over referenda (Democratische zegen of vloek?, waarvoor Frank Hendriks i, Koen van der Krieken en Charlotte Wagenaar tekenden) zoekt antwoorden via een rondgang door theorie en praktijk, in binnen- en buitenland.

Nieuwe, vergelijkende studie: geen eenheidsworst

Vertrekkend vanuit het Nederlandse Oekraïne-referendum als centrale casus, worden vergelijkbare EU-gerelateerde referenda belicht en ook meer duurzame referendumculturen doorgelicht. Reflectie hierop leert dat het referendum geen eenheidsworst is. Onder gunstige omstandigheden blijken referenda een nuttige rol te kunnen vervullen in een gemengd democratisch bestel. In verkeerde handen kunnen ze echter ook stevig worden misbruikt; dat hebben referenda gemeen met andere instituties, zoals de politieke partij of de massaverkiezing. Toegespitst op de Nederlandse polderdemocratie luidt de conclusie dat het referendum, mits op juiste wijze ingericht en ingebed, van toegevoegde waarde kan zijn.

Op 5 oktober 2017 wordt het boek aangeboden aan de voorzitter van de Staatscommissie Parlementair Stelsel i, Johan Remkes i [Commissaris van de Koning in i Noord-Holland], waarna een openbare forumdiscussie volgt. Locatie: Atrium Campus Den Haag Universiteit Leiden, Turfmarkt 99.

Reflectie

Dat er behoefte is aan reflectie op de rol van het referendum in de democratie hoeft nauwelijks nog betoog. In Nederland hebben we sinds 2015 wetgeving die raadgevende referenda, voortgestuwd door kiezersinitiatief, mogelijk maakt. Wetgeving die de uitslag van zulke referenda in de toekomst bindend kan maken is in eerste lezing door Tweede i en Eerste Kamer i aanvaard. Ook als deze wet de tweede lezing niet overleeft, en het raadgevend referendum in Nederland dus zijn adviserende status behoudt, zal het referendum een serieus te nemen verschijnsel blijven. Denk maar aan het Brexit-referendum – in formele zin ‘slechts’ een adviserend referendum –, maar ook één met enorme implicaties in reële zin. Het Nederlandse Oekraïne-referendum uit hetzelfde jaar, 2016, was ook een adviserend referendum met zeer reële implicaties, zoals uit de doeken wordt gedaan in het boek Democratische zegen of vloek? Aantekeningen bij het referendum.

Het Oekraïne-referendum was voor Frank Hendriks, Koen van der Krieken en Charlotte Wagenaar aanleiding en opstap om breder naar de rol van het referendum in de democratie te kijken, zowel in de Nederlandse als in de internationale context. Ze vergelijken de zeer weifelende benadering van het referendum in Nederland met veel sterker ontwikkelde referendumpraktijken in landen als Zwitserland, Italië en Denemarken, alsook grote deelstaten als Californië en Beieren.

Geen generieke uitspraken

Een belangrijke conclusie is dat generieke uitspraken over ‘het referendum’ – altijd ‘een vloek’ of altijd ‘een zegen’ voor de democratie – weinig zinvol zijn. Referendumdesign en referendumcontext moeten altijd in samenhang worden bekeken. Over wat voor soort referendum hebben we het? Een adviserend, raadgevend, correctief wetgevingsreferendum, zoals het Nederlandse, of één van de andere varianten? In de context van een gevestigde overlegdemocratie, zoals de Nederlandse, of een andere politieke context?

Democratische zegen of vloek? Aantekeningen bij het referendum is geen vooropgezet pamflet voor of tegen het referendum in de democratie. Het boek is negentig procent onderzoek en analyse, aan het eind afgerond met een oefening in institutioneel ontwerp: wat is, in de Nederlandse context, een wijze omgang met het referendumverschijnsel op nationaal niveau? Hoe kan het referendum zó worden ingericht en ingebed dat het referendum een bijdrage kan leveren aan de democratie? – wetend dat een ongelukkig ingericht en ingebed referendum ook een werkelijkheid kan zijn. De bijdrage van het referendum aan de Nederlandse overlegdemocratie ligt niet zozeer aan de (co)creatieve kant – daarvoor zijn andere democratische instrumenten vooralsnog beter toegerust – maar aan de corrigerende kant – aan de kant die de Franse theoreticus Rosanvallon ‘tegendemocratie’ noemt, zo stelt dit boek.

Democratische zegen of vloek? Aantekeningen bij het referendum

Auteurs: Frank Hendriks, Koen van der Krieken, Charlotte Wagenaar. Uitgave: Amsterdam University Press, 2017