Waarom Europa struikelend 2021 is begonnen - Hoofdinhoud

Nooit eerder is Europa zó struikelend het jaar ingegaan als deze keer. De grootste misgrepen liggen bij de Europese Commissie i. Maar de 27 regeringen kunnen en er ook wat van. Traag en chaotisch is het antwoord op de COVID-19-pandemie met haar honderdduizenden dodelijke slachtoffers en volop economische stagnatie.

Vergeleken met het Verenigd Koninkrijk, met de Verenigde Staten en Israël liggen de meeste EU-landen mijlenver achter bij het zo urgente vaccineren. De uitzondering zijn uitgerekend twee landen die zich meestal weinig van Brussel aantrekken. Malta, waar meer dan een derde van de mensen is gevaccineerd en Hongarije waar meer dan een kwart al beschermd is tegen het dodelijke virus.

Het Europese publiek is zwaar teleurgesteld. De volksgezondheid staat op het spel, honderdduizenden slachtoffers en Europa kibbelt. Massaal vaccineren blijft uit. De mensen begrijpen dit niet. Machteloos ondergaat de bevolking de derde golf van het gevreesde virus. ‘Europa is toch niet achterlijk? Of hebben de eurosceptici dan toch gelijk’? zo hoor je nu.

Er zijn diverse oorzaken. Zo speelt gebrek aan Europese bagage bij Commissievoorzitter Ursula von der Leyen i (1958). Opgeleid als vrouwenarts werd zij als minister van Defensie in 2019 door bondskanselier Angela Merkel i plotseling in Brussel geparachuteerd. Duitsland en Frankrijk sneden zo samen de pas af voor de promotie van onze meer ervaren Frans Timmermans i tot Commissievoorzitter. Von der Leyen (tegenwoordig ‘VDL’) was zonder zulke ervaring. Bijna alle voorzitters die haar sedert 1957 voorgingen waren tevoren jarenlang lid van de Europese Raad i van regeringsleiders. De vorige bijvoorbeeld, Jean-Claude Juncker i, bracht in 2014 25 jaar Europese kennis mee als Luxemburgs minister-president en eerder minister van Financiën.

Eerst nu in het kort de grootste blunders, daarna de mogelijke oorzaken. Ten slotte de (opnieuw magere) resultaten van de Europese Raad van 25 maart.

‘Wij hebben onderschat wat er allemaal komt kijken bij de massale productie en verdeling van de coronavaccins. Wij waren bovendien ál te zelfverzekerd. De productie bijvoorbeeld was gecompliceerder dan wij dachten’, zo strooide de Commissievoorzitter op 10 februari in het Europees Parlement i haar excuses rond.

Bron: European Commission

Ursula von der Leyen in het Europees Parlement, februari 2021

Aanvankelijk waren o.a. Duitsland en Nederland voor een gezamenlijke aankoop van het aangekondigde COVID-19-virus. Meteen sprong de Commissie op het getouw. Die aankopen moesten via de EU-27 lopen. Dat zou goedkoper zijn omdat het machtige EU-blok dit kan afdwingen.

Inmiddels weten we dat die omweg enorm vertragend werkt. De onderhandelaars namens de Commissie moesten behalve met de farmaceuten ook nog met de 27 rivaliserende regeringen soebatten. Eerst sluit de Commissie per farmaceut een kaderakkoord, waarna elk EU-land daarop een bestelling kan plaatsen. De klassiek al trage Brusselse bureaucratie pakt nu fataal uit. Zie de enorme voorsprong van het VK, dankzij de Brexit vrij van zulke remmingen.

Von der Leyen moest vervolgens erkennen in de onderhandelingen met de farmaceutische reuzen te goed van vertrouwen te zijn geweest. Te laat bovendien versoepelde de Commissie haar aanvankelijk zeer strenge goedkeuringseisen voor de vaccins en maakte zij extra financiën beschikbaar. Maar toen was het kwaad al geschied. ‘De gezamenlijke aankoop van vaccins via de Commissie is een compleet fiasco’, concludeerde de woordvoerder van de liberalen, de voormalige Belgische eerste minister, Guy Verhofstadt in het Europees Parlement.

Intussen brokkelde het front van de 27 EU-landen voor de gezamenlijke aankoop van vaccins af. Na voortdurende ruzies tussen de Commissie en de uitgesproken trage, maar tegelijk spotgoedkope, vaccinfabrikant AstraZeneca kozen sommige landen hun eigen weg. Denemarken en Oostenrijk gingen zo ver om met Israël op te trekken. De Hongaarse premier Viktor Orbán sprak met Slowakije en Tsjechië een voorkeur uit voor het Russisch Spoetnik-V-vaccin. Polen kijkt uit naar eventueel vaccin uit China.

‘Het valt niet meer te ontkennen dat de Europese aanpak is mislukt. De prestaties van het uit de EU gestapte Groot-Brittannië en de VS van Joe Biden brengen de Europese Unie het schaamrood op de wangen. Net toen het beste wat Europa te bieden heeft in actie moest komen, gebeurde het tegenovergestelde. Door een combinatie van krenterigheid, naïviteit en bureaucratisch traagheid liep zowat alles verkeerd. Een beschamender voorbeeld van gebrek aan leiderschap valt niet te bedenken’. Aldus de treffende samenvatting van de commentator van het Belgische dagblad De Standaard van 20 maart

Sommige landen beklagen zich omdat zij naar verhouding te weinig vaccins krijgen. De leiders van Oostenrijk, Kroatië, Letland, Tsjechië, Slovenië en Bulgarije schreven hierover een brandbrief naar Charles Michel i, de voorzitter van de Europese Raad i en naar Von der Leyen. Deze landen kozen vorig jaar voor het goedkope AstraZeneca dat nu echter alsmaar niet volop levert. Eigen schuld dus eigenlijk. De Oostenrijkse bondskanselier Sebastian Kurz i is niettemin woedend. Hij verdenkt andere regeringen er van met geheime deals extra vaccins binnen te halen. Kurz spreekt van een ‘geheime bazaar’.

Langdurig en conflictueus was de discussie in de Europese Raad over de verdeling van tien miljoen doses van Pfizer voor de landen met enorme achterstanden. Dat was gelukt, ware het niet dat Kurz dwars lag. Volgens hem komt zijn land ook in aanmerking voor een substantieel deel van die doses. De andere leiders, met Merkel voorop, bestrijden dit. Oostenrijk ligt qua aantal entingen namelijk boven het Europees gemiddelde. Omdat de Europese Raad alleen unaniem kan besluiten, schoven de leiders dit twistpunt ten einde raad maar door naar hun ambassadeurs. Dat kan nog lastig worden.

Eerder dit jaar moest Von der Leyen erkennen dat het een blunder was geweest om het Brexit Protocol voor Noord-Ierland in te zetten voor de controle op de export van het vaccin. ‘Bij de Commissiediensten zijn steken gevallen bij de voorbereiding van dit ingrijpende besluit’, zegt zij. De Britse regering reageerde gepikeerd en daarop krabbelde de Commissie meteen terug.

Op de achtergrond sluimert frictie over het handelsverkeer tussen de EU en Noord-Ierland. Dit Britse landsdeel blijft na de Brexit onderdeel van de controle op de uniforme Europese markt. Alleen dan blijft de grens tussen de repubIiek Ierland en Noord-Ierland onzichtbaar als garantie van de vrede daar. Londen wil dat de EU coulant is met de controle op de naleving van het handelsverkeer naar Noord-Ierland. De Commissie daarentegen wijst op de vorig jaar hierover gemaakte andere afspraken. Een sluimerend probleem dat ieder moment kan opflakkeren.

Met een bezoek aan Moskou schoot begin februari Josep Borrell i, de Hoge EU- Vertegenwoordiger voor het Buitenlands Beleid i, een bok. Tegen het advies van enkele Europese regeringen in ging Borrell in het hol van de leeuw Rusland aanklagen. Directe aanleiding was de vergiftiging en de gevangenneming van oppositieleider Alexei Navalny.

‘De EU is onbetrouwbaar. Men geeft daar de voorkeur aan strafmaatregelen boven dialoog’, zo stoof Sergei Lavrov, de Russische minister van Buitenlandse Zaken op. Hij doelde op de reeks sanctiemaatregelen van de EU versus Rusland. Oog in oog met Lavrov liet Borrell voor de internationale pers in Moskou over zich heen lopen. De Spanjaard bleek onvoorbereid op de zware beschuldigingen. Zijn reputatie als toch al weinig diplomatiek persoon (na eerdere missers rond China en Turkije) is blijvend beschadigd. Het incident bewijst de belabberde staat waarin het buitenlands beleid van de EU verkeert, aldus de gezaghebbende denktank Carnegie. Dat slaat ook weer terug op de Europese Commissie i. Hoewel Borrel rapporteert aan de Europese Raad, is de 73-jarige socialist Borrell lid van de Commissie.

Ondanks de voortdurende virusaanvallen eiste de Commissie eind februari van zes landen de persoonscontroles in verband met de virusverspreiding aan hun grenzen snel af te bouwen. Het ging om België, Denemarken, Duitsland, Finland, Hongarije en Zweden. Brussel kondigde juridische actie aan, zouden die regeringen niet luisteren. Wie die brief leest zou bijna denken dat het grenzeloze goederenverkeer voor de Commissie belangrijker is dan de volksgezondheid. Een voorbeeld van onhandige regelneverij dat alweer vragen oproept naar haar functioneren.

Bron: European Commission

Frans Timmermans

Half maart kon eerste vicevoorzitter Frans Timmermans i, die dit alles toch knarsetandend moet hebben zien gebeuren, het niet langer aanzien. Onder Juncker was hij er speciaal mee belast zulke stommiteiten te voorkomen. ‘Bij het gezamenlijk als EU bestellen van de coronavaccins zijn zowel in Brussel als in de hoofdsteden fouten gemaakt. Na afloop van de pandemie maken wij de balans op om van deze ervaring te leren’, aldus de Timmermans in de Duitse krant Tagesspiegel. Krijgt dit alles voor de Commissie nog een staartje? Dan kan via een onderzoek naar de gang van zaken door het Europees Parlement als controlerend orgaan.

Insiders zeggen dat Von der Leyen te veel op haar directe medewerkers leunt. De 26 commissarissen wisten bijvoorbeeld niet van het besluit over Noord-Ierland. Hun kabinetschefs werden tien minuten tevoren ingelicht. Dit staat haaks op de gedragscode van de Commissie. Men zegt dat deze voorzitter stelselmatig op eigen houtje opereert. Zij zou bovendien te sterk op haar eigen Duitsland focussen.

Het pakt bovendien nu fataal uit dat de Commissie-Von der Leyen i vanaf haar komst in 2019 gouden bergen heeft beloofd. Europese wetgeving maken en het toezicht op de uitvoering in de aangesloten landen zijn haar hoofdtaken. Voorzitter Juncker voegde daar destijds een ‘politieke rol’ aan toe, die zijn Commissie echter nooit waar maakte. Von der Leyen ging nog verder. Bij haar komst, 4 december 2019, lanceerde zij een wereldwijde ‘geopolitieke Europese Commissie’. Dus machtspolitiek vanuit Brussel aangestuurd door de Commissie Von der Leyen.

Het buitenlands beleid is echter geen taak van de Europese Commissie i. Dat ligt bij de Europese Raad i, lees in de praktijk bij Frankrijk en Duitsland. ‘Iedere vorm van bescheidenheid en gevoel voor realisme ontbrak haar vanaf het begin’, aldus een insider. ‘Hoe durfde zij anders al eind december luidop te verkondigden dat voorjaar 2021 iedereen gevaccineerd weer naar buiten kon’?

Een andere oorzaak waarover iedereen zedig zwijgt is dat Von der Leyen wordt omringd door drie vicevoorzitters – Timmermans, de Deense Margrethe Vestager i en de Let Valdis Dombrovskis i – die vanuit hun succes onder Juncker alle drie hadden gedacht de nieuwe Commissievoorzitter te worden. Kun je van hen een rally-round-the-flag verwachten waarin zij ijverig hun cheffin voor iedere misstap behoeden?

Verder mist Von der Leyen een centrale spelbepaler. Onder Juncker was dat (naast Timmermans) de befaamd geworden kabinetschef Martin Selmayr. Die allesweter haalde alle ballen richting Juncker jarenlang (hard)handig uit de lucht. Ten slotte zijn er soms spanningen tussen de twee voorzitters Michel en Von der Leyen en hun directe medewerkers waarvan de bevoegdheden en werkterreinen elkaar deels overlappen.

‘Als je alles zelf wilt doen, en je moet tegelijk 33.000 functionarissen leiden - vandaag een organisatie met zeer uiteenlopende activiteiten in crisismodus - dan ontstaat er stuwing. Dan worden soms urgente besluiten met alle macht doorgedrukt. Dus zonder dat die tevoren goed waren doordacht’ zo verklaart een bron bij de Commissie de missers.

‘De Commissie heeft nu enkele forse tikken gehad. Wij moeten onze reputatie terugverdienen. In de junivergadering van de Europese Raad staat de uitwerking van de Green Deal i, een CO2-neutraal Europa per 2050, op de agenda. Verder de beoogde Digitale Agenda met het aanpakken van giganten als Apple, Facebook, Google en Amazon. Die Green Deal vraagt om pijnlijke maatregelen: fiscaal, milieu, het vervoer, de bouw en de landbouw waar tezamen tientallen miljoenen banen in het geding zijn. Tegelijk moeten wij vanuit economische stilstand gaan investeren. Reken maar dat wij ons goed zullen prepareren op deze hoge inzet die beslist over het lot van deze Commissie’, belooft een ervaren insider.

Toch mag het voorgaande niet de indruk wekken van een machteloze Commissie-'president'. 'Ze maakte een zelfverzekerde indruk, tijdens de afsluitende persconferentie van de EU-videotop', concludeerde de NRC van 29 maart. Daarbij telt dat Von der Leyen een Pruisisch arbeidsethos cultiveert. Daartoe bewoont zij een kamer binnen het Commissiehoofdkantoor en werkt naar verluidt dag en nacht. Zolang een Commissievoorzitter de zegen heeft van behalve Berlijn, ook nog Parijs, kan haar of hem weinig overkomen. Interessant wordt haar positie als voorzitter na de Kanzlerinnendämmerung, het uitdoven van de dwingende invloed van Merkel dus haar vertrek later dit jaar.

Haar proefstuk tot nu toe is het vorige zomer ontwikkelde mammoet ‘NextGenerationEU’-fonds tegen de economische gevolgen van corona. Dat fonds pompt 750 miljard euro grotendeels vanuit het noorden naar vooral zuidelijke EU-landen die al twee decennia lang hun nationale begroting niet op orde hebben. Dankzij dit fonds krijgt de Europese Commissie bevoegdheden om EU-landen te controleren waarvan de voorgangers van VDL niet eens droomden.

Het is daarom zelfs nog maar de vraag of Nederland hierin wel participeert. Zie mijn analyse van 27 juli 2020 i waarin Rutte dit betwijfelt. ‘Het klinkt veel 5 miljard. Maar op een jaarbegroting van 300 miljard uitgesmeerd over 4 of 5 jaar, is het niet veel’ zei de premier toen.

Ondanks de zes pagina’s lange slotverklaring leverde de traditionele maartbijeenkomst van de Europese Raad, dit keer per teleconferentie, geen besluit van belang op. ‘COVID overheerste alles’, aldus insider Janis A. Emmanouilidis van het European Policy Centre.

‘Een snellere productie, levering en inzet van vaccins blijven van essentieel belang en urgent om de crisis te boven te komen. De inspanningen daartoe moeten verder worden opgevoerd’, zo begint de slotverklaring. De EU zit met een dringend tekort aan vaccins maar is tegelijk verreweg ‘s werelds grootste exporteur. Zij exporteerde tot nu toe zelfs duidelijk meer doses dan voor de eigen bevolking beschikbaar kwamen. Tegelijk zijn onze Europese (waaronder Nederlandse) vaccinproducenten afhankelijk van grondstoffen van elders.

Belangrijk gesprekspunt was de inzet van exportbeperking van het in de EU geproduceerde vaccin, te beginnen met dat van AstraZeneca. Dat bedrijf stelt tot nu toe zwaar teleur als producent, maar exporteert wel volop, vooral naar het Verenigd Koninkrijk. De Commissie wil dat EU-landen nagaan of het land van bestemming wel meewerkt aan de wereldwijde spreiding van de vaccins, inclusief van de daarvoor benodigde grondstoffen. Dit slaat op de VS die zweren bij ‘eigen volk eerst’, maar ook op het VK. De meeste landen, inclusief Duitsland, Frankrijk en Italië dringen aan op zo’n exportcontrole. Maar Nederland – vanuit Leiden vaccinexporteur naar het Britse Koninkrijk- en de andere noordelijke landen, plus Ierland, België en Spanje, vreest dat restricties hun vaccinproductie in gevaar brengen. Met als gevolg een vaccinoorlog. De Commissie kreeg niettemin haar zin. Dit wel met de waarschuwing ‘dit pistool ongeladen te laten’, zo waarschuwde minister-president Mark Rutte i.

Bron: European Commission

Europese Raad 25-26 maart 2021

De Europese leiders verwachten deze zomer een gezamenlijke COVID-19 Digital Green Pass te lanceren. Die bewijst dat de houder is gevaccineerd tegen COVID-19, ofwel negatief getest of hersteld van een besmetting. De pas is gratis en zal zowel op papier als digitaal beschikbaar komen, is de bedoeling. Zo’n pas maakt het internationaal reizen weer mogelijk. Het Europees Parlement is hier nu aan zet.

Probleem is nog wel de wederzijdse erkenning door de 27 EU-partners. Er zijn nog andere vragen. Zoals: mogen mensen zonder zo’n document nog mee op het vliegtuig? Geldt vaccinatie met een Russisch of Chinees serum ook? Is de pas alleen erkend in Europa of ruimer? Tot nu toe zijn de leiders daarover verdeeld, aldus een betrokken diplomaat.

Wellicht heropent, met veel mitsen en maren, de Europese Raad toch weer het verbroken contact met de haperende rechtsstaat Turkije. ‘Wij waarderen het dat Turkije ongeveer vier miljoen Syrisch vluchtelingen opvangt en zijn het erover eens dat de bijstand van de Europese Unie moet worden voortgezet’, aldus de slotverklaring. In 2016 maakte de EU voor de opvang ginds ruim zes miljard euro beschikbaar, de befaamde ‘Turkije-deal’, die de migrantenstroom via dat land vrijwel stopte. Dat geld is nu bijna op.

De Commissie komt met voorstellen om de migrantenopvang ginds te continueren. Veder krijgt de verouderde douane-unie (vrijhandel) met Ankara een opfrisbeurt. Op zijn minst moet president Recep Tayyip Erdogan i dan wel blijvend stoppen met proefboren naar olie en gas in Griekse en Cyprische wateren, aldus de verklaring. Na Pasen reizen Michel en Von der Leyen samen naar Erdogan.

Voor een half uurtje nam de president van de Verenigde Staten, Joe Biden, deel aan het beraad, zij het online. Biden, Michel en de huidige EU-Raadsvoorzitter, premier António Costa van Portugal, maakten een rondje langs de grootste problemen. Dus de spanningen met Rusland, China en Turkije e.d. ‘Dat soort kwesties kun je nu eenmaal niet in een half uurtje afhandelen. Dat was ook helemaal niet de bedoeling’, aldus Rutte. America is back aldus een gelukkige Michel. Na jarenlang bekvechten met president Trump is het Atlantische contact, gebaseerd op multilateraal beraad ook via de NAVO, aldus hersteld.

Europa mist om uiteenlopende redenen dit voorjaar eenheid van commando. Een aantal hoofdsteden staat met de rug naar Brussel. Dat gold al voor de Hongarije, Polen, Tsjechië en Slowakije. Daar komen inmiddels Slovenië en wellicht Oostenrijk bij. Tegelijk moeten de noordelijke landen forse kapitaaloverdrachten naar het zuiden slikken. Terwijl zuidelijke landen als Griekenland, Italië en Malta de last van tienduizenden vluchtelingen en migranten dragen. Dit alles resulteert in instabiliteit voor de EU als politiek blok. Want de nationale leiders bepalen nu eenmaal het tempo. Daar komt nu bij dat de Commissie, de motor achter Europa, moeizaam functioneert.

Ondanks twee crises -de pandemie en de economie- begint voor Europa nu ook nog een periode van besluiteloosheid. Traditioneel stagneert de Europese Raad zodra de Duitse kanselier en daarna de Franse president in verkiezingssfeer komen en dat duurt tot midden 2022. De Europese Raad van juni met een volop ambitieuze agenda moet, kortom, nu eens over meer gaan dan alwéér dat gevreesde virus.