Poetins oorlog: Reactie EU en VS met historische strekking - Hoofdinhoud
Het conflict over Oekraïne na de grootscheepse en brutale Russische inval daar van 24 februari krijgt verregaande politieke gevolgen. Sinds de val van de Berlijnse Muur en de ineenstorting van de Sovjet-Unie sluimert al decennialang een diepe principiële tegenstelling tussen oost en west over de afbakening van hun beider invloedsferen. Dat conflict ligt ineens levensgroot op tafel.
Inhoudsopgave
Onze veiligheid in de EU staat ter discussie en moet in Navo-kader qua structuur en aanpak voortaan echt anders. Dat betogen bijvoorbeeld minister-president Mark Rutte i, Europees commissaris Frans Timmermans i en Jaap de Hoop Scheffer i, voormalig secretaris-generaal van de Navo. In de andere Navo-landen klinken dezelfde geluiden. Dat wordt de tweede historische koerswijziging.
Hoe ingrijpend ze is blijkt uit het - voor het eerst in de geschiedenis - door de Navo wakker schudden van haar militaire snelle reactie eenheid in de landen gelegen nabij Rusland. Dit kan in volledige vorm gaan om 40.000 militairen.
Terwijl het Russische leger optrok naar Kiev drong in Europa door dat de aanval veel meer is dan een aanslag op de soevereiniteit van één land. Het gaat ook om de toekomst van de hele regio, over de complexe relatie tussen het Westen en Poetins Rusland en over de wereldorde die na 1945 is opgebouwd.
President Poetin i van zijn kant dreigt nu met zelfs ‘nucleaire afschrikking’ als de westelijke machten en de EU zijn land financieel droogleggen, zoals ze van plan zijn. ‘Dit is volstrekt ongepast. Het is Rusland dat hier de escalatie kiest. Ik zou ze willen oproepen om daarmee te stoppen’, zo reageerde desgevraagd minister Wopke Hoekstra i van Buitenlandse Zaken,
Een volgende fundamentele koerswijziging is hoe Duitsland omgaat met Rusland. De tijd van meegaandheid is voorbij. Voormalig bondskanselier Angela Merkel, die met de SPD en de groenen hiervan wel werd verdacht, noemt de Russische inval in Oekraïne en de erkenning van de afgescheurde regio Donetsk en Luhansk ‘een ernstige breuk in de Europese geschiedenis van na de Koude Oorlog”.
De klassiek Duitse benadering tegenover Rusland van Wandel durch Handel (via handel elkaar vreedzaam benaderen) gaat bij het vuilnis. Duitsland wil minder afhankelijk worden van Russische olie en gas.
Spectaculair is de aankondiging van bondskanselier Olav Scholz binnenkort ineens maar liefst 100 miljard euro extra uit te trekken voor zijn leger. Ongelooflijk, omdat dit besluit komt van een toch lichtelijk pacifistische coalitie met de groenen en de SPD.
Bovendien gaat Duitsland Oekraïne wapens leveren, alweer een forse koerswending tegenover Rusland. Het gaat om 1000 antitank wapens, 500 Stinger raketten en zware Houwitsers. Berlijn heeft tot nu toe altijd geweigerd om zulke defensieve (laat staan offensieve dus aanvallende) wapens naar crisisgebieden te sturen.
Zo overstijgt Duitsland nu zijn trauma na de bloedige inval van Hitler in 1941 in de Sovjet-Unie en het schuldgevoel daarna over het verschrikkelijke wat de Duitsers daar hebben aangericht. Het besluit volgt op zeer grote politieke druk vanuit de VS, de EU en in het bijzonder buurland Polen dat zich bedreigd voelt.
De Hoop Scheffer spreekt van een ‘buitengewoon bijzondere beslissing’. Volgens hem gaan de Navo-landen gelegen nabij Rusland ‘naar een veiligheidsregeling met veel meer militairen’. Dat is een benadering die erg lijkt op die van de Koude Oorlog. ‘Je moet namelijk niet meer uitsluiten dat Poetin’s militaire ambities verder gaan dan Oekraïne’. In juni komt de Navo met een nieuw strategisch concept, verwacht de Hoop Scheffer.
In het radioprogramma Met het Oog op Morgen sprak hij van een ’rancuneuze, revanchistische, wrokkige Poetin die echt vindt dat hij zijn Sovjetrijk moet herstellen. Daarom moeten we hem de voet dwars zetten’.
‘Dit is niet alleen een aanval op Oekraïne en het Oekraïense volk, het is ook een aanval op alles wat we in Europa na de laatste wereldoorlog hebben opgebouwd. De veiligheid en de stabiliteit van heel Europa staan op het spel. Het gaat ook om de vrijheid van landen om hun eigen keuzes te maken en hun eigen toekomst vorm te geven. Rusland heeft die internationale orde op een ongekende manier geschonden’, aldus Rutte na de speciale Europese Raad van 24 februari. Nederland heeft Oekraïne inmiddels militaire leveranties toegezegd.
‘De Europese Raad veroordeelt in de krachtigste bewoordingen de niet-uitgelokte en ongerechtvaardigde militaire agressie van de Russische Federatie tegen Oekraïne. De onwettige militaire acties van Rusland vormen een flagrante schending van het internationaal recht en van de beginselen van het VN-Handvest. Zij ondermijnen de Europese en mondiale veiligheid en stabiliteit’, zo beginnen de conclusies van de speciale Europese Raad in Brussel.
De leiders van de 27 EU-landen eisen “dat Rusland zijn militaire operaties onmiddellijk staakt’ en al zijn troepen uit heel Oekraïne terugtrekt. De leiders besloten unaniem, in overleg met de VS en het VK, tot ‘verdere beperkende maatregelen die enorm zware gevolgen zullen hebben voor Rusland’. Deze sancties slaan op de financiële sectoren, de energie- en vervoersector, de goederen geschikt voor zowel civiel als militair gebruik, meer strikte exportverboden van bepaalde goederen en meer beperkte exportfinanciering.
Volgens Commissievoorzitter Ursula von der Leyen i wordt aldus 70 procent van de Russische banken, waaronder de Centrale Bank, afgesneden van de internationale kapitaalmarkten. Tegelijk worden, ook door de VS, uit eigen belang die Russische banken ontzien waarlangs Europa vooral handel drijft.
Eerder al had de Duitse kanselier Olav Scholz i beslist de vrijwel gereed zijnde gaspijplijn vanuit Rusland naar Duitsland (Nord Stream 2 aanvullend op de bestaande Nord Stream 1) voorlopig niet in gebruik zal nemen.
Verder nam de EU de volkenrechtelijk ongebruikelijke sanctie om het staatshoofd van Rusland, Vladimir Poetin, en ook zijn minister van Buitenlandse Zaken, Sergei Lavrov, tot ‘ongewenste personen’ te verklaren en hun eventuele financiële tegoeden hier te bevriezen. De lijst van andere ongewenste hoge autoriteiten afkomstig van het sanctiepakket van 2014 wordt uitgebreid met o.a. alle leden van de Doema, het parlement van de federatie, de Russische Veiligheidsraad en een reeks Russische bankiers.
Inmiddels heeft voorzitter Von der Leyen de president van Oekraïne, Volodymyr Zelensky laten weten dat zijn land welkom is als lid van de EU. ‘Oekraïne hoort bij ons’, aldus de Commissievoorzitter die aldus de claims van president Poetin totaal weerlegt. ‘Wij zijn bezig het land te integreren in onze Interne Europese Markt’, aldus nog de Commissievoorzitter. De EU heeft sinds 2017 een politiek en economisch associatieverdrag met Oekraïne.
De verregaand belangrijkste strafmaatregel, het volledig afkoppelen van Rusland van Swift, het wereldwijde betaalsysteem, ontbreekt als sanctie nog. Afkoppeling komt neer op het financieel droogleggen van de Russische Federatie die dan wel moet toegeven. ‘Een aantal Russische banken wordt al wel afgekoppeld van Swift’, zo maakte Commissievoorzitter Ursula von der Leyen wel bekend. Zij sprak hier namens de EU na overleg met de Amerikaanse president Joe Biden, het Verenigd Koninkrijk en Canada.
Vooral Duitsland, dat wegens de afhankelijkheid van Russische energie sterk aarzelt, maar ook Italië, Cyprus en Hongarije, die eveneens veel zakendoen met de Russen, houden een volledige afkoppeling van de Russen van Swift nog tegen. De EU kan slechts sancties afkondigen voor zover álle 27 EU-lidstaten daarmee instemmen, aldus de spelregels.
Nu blijkt bovendien hoezeer Rusland en de EU economisch met elkaar verstrengeld zijn. Dat is de belangrijkste reden waarom Rusland niet meteen wordt ontkoppeld van Swift. De EU staat voor ruwweg de helft van de gigantische Russische export van olie en olieproducten en zelfs twee derde van het gas uit Rusland. Dit maakt Europa enorm van Rusland afhankelijk. Zodoende kon de westelijke wereld (EU, VS, VK, Japan) ondanks twee grote pakketten sanctiemaatregelen, de Russische president Vladimir Poetin uiteindelijk niet doen afblijven van buurland Oekraïne.
Minister Hoekstra betreurt het achteraf sterk ‘dat wij tien jaar geleden al niet begonnen zijn voor energie minder afhankelijk te worden’, zo zei hij op 27 februari in Brussel na afloop van beraad met zijn Europese collega’s.
Zondagavond 27 februari accordeerden de Europese buitenlandministers in Brussel een derde pakket sancties. De EU gaat voor Oekraïne wapens aankopen en betalen. Dit is een nooit eerder vertoonde unieke maatregel. Het gaat om een bedrag van 450 miljoen euro. '
Verder worden de gigantisch grote reserves bevroren van de Russische Centrale Bank (ruwweg 460 miljard dollar). Die reserves zijn minstens voor de helft in het buitenland belegd. Daarvan kan Rusland zeker de helft niet meer aan. Tenslotte gaat het Europese luchtruim dicht voor Russisch vliegverkeer.
Met dit derde pakket wordt vooral de Russische bevolking getroffen. Die krijgt met forse prijsstijgingen te maken. Bovendien daalt de waarde van de roebel sterk wat in Rusland extra inflatie veroorzaakt.
Na de bezetting van de Krim in 2014 en het vanuit Moskou aanwakkeren van de pro-Russische opstand in oostelijk Oekraïne, nam een trans-Atlantische coalitie wat zij noemde ‘zware sancties’ die vervolgens jarenlang zijn verlengd. Die strafmaatregelen, zo blijkt nu wel, hebben niet echt geholpen. Integendeel zelfs.
Rusland heeft als reactie de economische afhankelijkheid van Europa jaren achtereen afgebouwd, o.a. via meer handel met China en andere regio.
Tegelijk is de binnenlandse productie daar fors opgevoerd. Toen Poetin in 1998 aan de macht kwam moest Rusland nog meer dan de helft van zijn voedsel importeren. Vandaag is het land wereldwijd de belangrijkste uitvoerder van tarwe. Bijvoorbeeld ook geneesmiddelen en ICT-apparatuur worden meer dan voorheen zelf geproduceerd.
‘De westelijke wereld weet dat Rusland verregaand ongevoelig is voor economische sancties die bedoeld zijn om het land te dwingen tot een ander buitenlands beleid’, aldus een analyse van dagblad The Guardian van 26 februari. ‘Op korte termijn helpen de sancties inderdaad niet echt. Wij zullen daarmee niet de inval stoppen.
Maar op langere termijn gaan wij hiermee veel verder dan in 2014 toen Rusland met geweld de Krim van Oekraïne afpakte’ zegt minister-president Marl Rutte.
De ironie is dat juist de sanctiemaatregelen vanaf 2014 Rusland tot genoemde extra binnenlandse productie en meer handel met China hebben gedwongen. ‘Dit is nu precies wat president Poetin vandaag zo’n grote strategische vrijheid verschaft’, aldus de Britse historicus Adam Tooze in een recente analyse
In Terhulpen nabij Brussel staan de hoofdkantoren van SWIFT (Society for Worldwide Interbank Financial Telecommunication) met 3300 werknemers. Elfduizend banken wikkelen daarlangs wereldwijd dagelijks ruim veertig miljoen buitenlandse betalingen af. Op de achterkant van onze bankkaart staat de daarvoor vereiste code (b.v. RABO).
Waarom wellicht slechts ten dele aan Swift wordt geraakt? Financiële experts waarschuwen dat het uit Swift gooien van de Russen neerkomt op een oorlogsverklaring vanuit de Navo. Bovendien is Washington attent voor de status van de dollar als wereldwijde reservevaluta. Afkoppeling van Rusland van Swift kan, in plaats van een ‘nucleaire optie’ te zijn die Rusland volop dwarsboomt, de eerste dominosteen worden in een ontwikkeling die Rusland en China doen overgaan hun eigen wereldwijde betalingssysteem te creëren.
Toch gaat de Amerikaanse president Jo Biden akkoord met een eventuele afkoppeling van Rusland mits de EU meedoet.
Wat is nu eigenlijk de diepere reden van de Russische inval? Waarom mislukte het maandenlange beraad van de reeks westelijke leiders met Poetin en Lavrov?
In 1990 na de val van de Berlijnse Muur was voor de toenmalige Duitse kanselier Helmut Kohl de hereniging van de beide Duitslanden de absolute topprioriteit. Dit bracht echter met zich mee dat de Navo via de DDR fors oostwaarts zou uitbreiden.
De leiders van de Sovjet-Unie aarzelden uiteraard hevig. Jim Baker zou toen als Amerikaans minister van Buitenlandse Zaken (en bemiddelaar namens de westelijke landen) de Russen hebben beloofd dat de Navo daarna ‘geen inch’ (2,54 centimeter) meer zou opschuiven. De toenmalige Duitse minister van Buitenlandse Zaken Hans-Dietrich Genscher (1927-2016) heeft dit, naar verluidt, destijds eveneens beloofd. Dit alles is echter niet schriftelijk vastgelegd.
‘Zo ontstond hét grote meningsverschil tussen Moskou en het Westen dat nu al drie decennia lang hun relatie vergiftigt’, aldus dr. Klaus Wiegrefe in zijn analyse in Der Spiegel van 15 februari. Want Baker ontkent vandaag. Echter de toenmalige Franse minister van Buitenlandse Zaken Roland Dumas herinnert zich die belofte wel degelijk. Hetzelfde geldt voor Jack F. Matlock, destijds de Amerikaanse ambassadeur in Moskou. Hij spreekt van duidelijke verzekeringen (‘categorical assurances’) over geen enkele verdere uitbreiding meer van de Navo oostwaarts.
Intussen hebben echter niet minder dan veertien Midden en Oost-Europese buurlanden van Rusland gekozen voor het NAVO-lidmaatschap. In 2008 is Oekraïne en Georgië dit eveneens zwart op wit op termijn beloofd. Amerika heeft dit besluit toen doorgedrukt ondanks hevig verzet van Frankrijk en Duitsland, die wel begrip hadden voor de Russische bezwaren.
Rusland voelt zich inmiddels langzaamaan omsingeld. Het ziet Oekraïne als een noodzakelijke bufferstaat voor zijn veiligheid. Poetin eist al maandenlang de toezegging dat de Navo niet verder uitbreidt en langs de Russische grenzen deels ontwapent. Het Westen staat op het volkenrechtelijk verdedigbare standpunt dat ieder land zelf bepaalt of het bij de Navo wil. Om dit te vermijden wil Poetin nu een Rusland gezinde regering in Kiev installeren, inmiddels dus met militair geweld en bloedvergieten.
Vanaf het moment van de Russische inval pakken tienduizenden Oekraïners hun koffers. Vooral Polen en Hongarije vangen hen op, maar ook Roemenië, Slowakije en Moldavië zien duizenden vluchtelingen binnenkomen. Nu het niet om Moslims gaat hebben deze landen hun absolute weigering tot nu toe om vluchtelingen op te vangen omgezet in gastvrijheid.
Deze vluchtelingenstroom wordt nu een groot probleem voor de hele EU. De VN Vluchtelingenorganisatie voorziet dat, afhankelijk van wat met Oekraïne gebeurt, er tot zelfs vijf miljoen komen. Nederland gaat meedoen aan de opvang zo heeft Rutte al gezegd. ‘Wij gaan die mensen netjes opvangen’.
Met de brutale invasie in Oekraïne maakt president Poetin een einde aan het tijdperk waarin het Westen dacht economische belangen te kunnen scheiden van politieke en strategische. De Russische leider dreigt nu zelfs met de nucleaire knop. Duitsland, de hele verdere EU en de Navo onder Amerikaanse leiding, trekken daaruit verregaande conclusies.
Historisch is vooral de bocht die Duitsland maakt. Gedurende decennia probeerde dat land met Rusland tot een vergelijk te komen. Die formule blijkt nu onwerkbaar. Zowel de Navo als de EU moeten komende maanden de hierboven beschreven verregaande consequenties omzetten in totaal nieuw beleid. Kortom een historische koerswending.
Dr. Jan Werts is journalist en publicist en promoveerde in 1991 op een dissertatie over de Europese Raad. Hij is voor het Montesquieu Instituut de vaste correspondent in Brussel.
Van Jan Werts verscheen onlangs het boek ‘The European Council in the Era of Crisis’. Als Brussels correspondent analyseert Werts in dit boek maar liefst twaalf crises sinds de verwerping van de Grondwet voor Europa in 2005. Het boek is hier verkrijgbaar en via de boekhandels Douwes. Voor een indruk van het boek, kunt u via deze link de omslag raadplegen.