Waarom de 250e EU-top verrassend scoort tegen Rusland - Hoofdinhoud
Onverwacht hebben de Europese leiders bij hun 250e treffen een boycot van olie uit Rusland afgesproken. Er was angst voor een echec als gevolg van intern getwist. Daarom stond het punt niet eens op de agenda.
Eind dit jaar stopt de aanvoer van ruwe olie uit Rusland over zee naar de EU. Daarmee valt dan twee derde van de Russische olie-export weg. Polen en Duitsland, die zich per pijpleiding voorzien, stoppen ook die aanvoer. Dat brengt de boycot op tachtig tot negentig procent van de Russische uitvoer naar de EU. Zo verliest Rusland bijna de helft van zijn wereldwijde olie-uitvoer. De boycot moet de miljardeninkomsten doen krimpen waarmee Rusland de oorlog in Oekraïne financiert.
Verder worden drie Russische banken, waaronder de grootste in Rusland en Oost-Europa, de Sberbank, afgesloten van het internationale bankverkeer. Militairen die oorlogsmisdaden pleegden in Boetsja of bij het beleg van Marioepol komen op een zwarte lijst. Hetzelfde overkwam het hoofd van de Russische Orthodoxe Kerk, patriarch Kirill, die president Poetin’s oorlog volop steunt. Zij kunnen niet meer naar Europa, noch bij hun banktegoeden daar. Nog meer Russische staatszenders verdwijnen uit de Europese ether.
Inhoudsopgave
Inmiddels hing het akkoord toch weer even in de lucht omdat de Hongaarse politieke leider, Viktor Orbán i, erop terugkwam. Hij eiste dat genoemde Russische patriarch alsnog van de zwarte lijst gaat. Orbán opereert hier als de loopjongen van Poetin. Daags na de top hebben de ambassadeurs van de 27 EU-landen het beraad afgerond. Tandenknarsend moesten zij slikken dat genoemde patriarch toch niet op de zwarte lijst komt.
Groot nadeel van het akkoord is dat – wegens toenemende schaarste - de prijs van een vat ruwe olie verder steeg tot 123 dollar. Volgens de Financial Times is alles boven de 41,50 dollar extra winst voor de Russen. Het akkoord maakt het tanken aan de pomp nogmaals duurder. De alsmaar oplopende energieprijzen bedreigen wereldwijd consumenten en bedrijven.
Om diverse redenen kwam dit zesde pakket sancties moeizaam tot stand. Het belangrijkste obstakel was Orbán. Twee jaar geleden blokkeerde hij met succes het beraad over de financiering van de EU in de jaren twintig. Toen was de belabberde situatie van de rechtsstaat in Hongarije in het geding. Nu sleepte hij een volledige uitzondering voor zijn olieaanvoer uit de wacht. Deze keer had Orbán overigens wel valide argumenten.
De uit 1964 daterende, 4000 kilometer lange Droesjba “vriendschapspijplijn”, uit de tijd dat de Sovjet-Unie Midden-Europa regeerde, voorziet Hongarije, Tsjechië en Slowakije van ruwe olie. De raffinaderijen daar kunnen alleen tegen hoge kosten (800 miljoen), omgebouwd worden. Hongarije eist daarvoor financieel gedragen garanties.
Voorlopig - de termijn is nog een belangrijk openstaand twistpunt – mogen deze drie landen op Russische olie blijven draaien. De die dag jarige Orbán (59) kon in Brussel trots verklaren dat de Hongaren geen centje pijn voelen van de hogere prijzen in de andere EU-landen.
Orbán kreeg echter (uiteraard) niet gedaan dat de hem beloofde ongeveer tien miljard euro uit het coronaherstelfonds, waarop hij al maanden dringend wacht, vrijkomen. De Commissie blokkeert dit wegens de schending van regels van de rechtsstaat daar. Wel wordt de capaciteit van de Adria-pijpleiding van Kroatië naar Hongarije en Slowakije opgevoerd.
Orbán leeft ook al op gespannen voet met buurman president Volodymyr Zelenski van Oekraïne. Hij vreest een aanval van Oekraïne op zijn aanvoer per pijpleiding. Onduidelijk is nog hoe de andere EU-landen hem dan bijspringen.
De landen met zeehavens (zoals Nederland, België, Italië, Frankrijk, Duitsland en Griekenland) hadden andere redenen om een akkoord tegen te houden. Zij lijden onder het wegvallen van de aanvoer van olie uit Rusland. Het mag niet zover komen dat de per pijpleiding aangevoerde olie wordt doorverkocht. Hongaarse media melden dat Orbán dat wel plan is. Minister-president Mark Rutte i merkte op dat Rotterdam als grootste aanvoerhaven in de EU, plus de raffinaderijen daar, dan de dupe worden. De Commissie gaat erop toezien dat de genoemde Midden-Europese landen hun Russische olie niet stiekem elders in de EU gaan verkopen.
De voortdurende rivaliteit tussen Commissievoorzitter Ursula von der Leyen i en Raadsvoorzitter Charles Michel i maakten een akkoord ook al minder waarschijnlijk. Hun topambtenaren lopen elkaar voor de voeten. Nadat de vorige vijf sanctiepakketten snel tot stand kwamen, duurde het beraad nu vier lange weken.
Op 4 mei kondigde Von der Leyen onverhoeds een totale boycot van Russische olie aan. Meteen klonk het verwijt dat zij hierover onvoldoende vooroverleg had met de hoofdsteden. Von der Leyen wilde de boycot op 9 mei, Schumandag, al laten ingaan, maar dat liep toch wel anders.
In Brussel hoor je dat de Commissievoorzitter de nationale hoofdsteden, verenigd in de Europese Raad i, ziet als hinderlijk fenomeen. Er is kritiek op haar eigengereidheid. Het is echter haar taak om de route uit te stippelen. Aan de Europese Raad, als hoogste besluitnemend orgaan, is het vervolgens om die koers al of niet te volgen.
Uiteindelijk werd de top een succes voor Von der Leyen én Michel. Door de hoogst omstreden boycot tegen Rusland onverwacht te durven agenderen, slaagde de Raadsvoorzitter. Bij hun aankomst verwachtten onder andere Von der Leyen en premier Rutte dat vanwege de heikele openstaande kwesties een akkoord nog enkele weten moest uitblijven.
Bedekte kritiek op Von der Leyen’s aanpak komt ook van Rutte. "Als we aan een zevende sanctiepakket gaan werken moeten we eerst een debat over de techniek hebben. Dus bijvoorbeeld het regelen van alternatieven en het ombouwen van raffinaderijen. De les van het zesde pakket is dat we voortaan eerst goed moeten kijken naar de technische uitvoerbaarheid”.
Rutte zegt daarmee over de aanpak van de Commissievoorzitter precies hetzelfde als zijn eeuwige rivaal in de Raad, Orbán.
Na de olie, nu het Russische gas afkoppelen klinkt logisch. Polen, de Baltische Staten, Denemarken en Von der Leyen willen wel. Maar dat stuit op krachtig verzet van onder andere Duitsland, Oostenrijk, België plus vanzelfsprekend Hongarije, Tsjechië en Slowakije die niet zonder Russisch gas kunnen. De Belgische eerste minister Alexander De Croo i zegt dat dit pakket sancties daarom “voorlopig het laatste” is.
Dit wijst erop dat de grenzen van de energiesancties nu wel bereikt zijn. Europa kan zonder de nu verbannen Russische steenkool en olie, maar niet zonder het goedkope aardgas. Duitsland, de grootste economie in Europa, draait daarop. Het voorstel van een gasembargo zou de 27 pijnlijk kortom splijten. Zo’n maatregel zou Rusland wel keihard raken omdat het land daarvoor buiten Europa geen afzet kent.
Tegelijk dreigt het risico dat Rusland eenzijdig de toevoer van gas naar de hele EU staakt. Gazprom eist dat “onvriendelijke landen” voortaan in roebels afrekenen, wat dan echter afbreuk doet aan het effect van de sancties. Aan de kleinere afnemers, die dat weigeren, te weten Bulgarije, Denemarken, Finland, Nederland en Polen levert Rusland sinds kort geen aardgas meer. Geen van die landen komt daardoor in de problemen. Zou Rusland zijn levering aan grote afnemers als Duitsland en Italië staken, dan mist het voortaan wel aanzienlijke inkomsten.
Dit was de exact 250e vergadering van de Europese leiders sinds de eerste bijeenkomst van 18-20 februari 1957 in Parijs. De top in Brussel slaagde op basis van een klassieke formule. Houd behalve de nationale ministers en het Europees Parlement i, ook de media tijdens de voorbereiding zoveel mogelijk buiten de deur. Laat de ambassadeurs van de 27 landen (het befaamde Coreper) samen met de Commissie in besloten meetings tevoren de meeste knelpunten uit onderhandelen.
Begin de top tenslotte met een handjevol overgebleven twistpunten. Die moeten de 27 nationale leiders dan onder tijdsdruk in slopend nachtelijk beraad op basis van unanimiteit zien te verteren. Op die basis heeft de Europese Raad in de loop der jaren een reeks historische resultaten geboekt.
Het verrassend gesloten akkoord leidde tot grote opluchting bij de onderhandelaars.
Enige wanklank kwam van de president van Oekraïne, Zelenski. Die sprak per video de Europese leiders toe. Hij wil een stop van behalve olie ook het gas uit Rusland. “Anders verdient Rusland daar toch nog bijna een miljard euro per dag aan”, zo klaagde de president enigszins overdrijvend. Zelenski kreeg geen gehoor.
Het klopt, triest genoeg dat de EU ook in de toekomst de oorlog om Oekraïne financiert. Enerzijds via energiebetalingen aan Rusland en anderzijds via de steun aan Oekraïne. Dat land krijgt binnenkort negen miljard euro om dringende uitgaven (zoals de ziekenhuizen) te betalen. Volgens het IMF komt het land maandelijks vijf miljard tekort. De EU beslist later of het om een gift of een lening gaat.
“De Europese Raad veroordeelt met klem de vernietiging en de illegale toe-eigening door Rusland van de landbouwproductie in Oekraïne. De Russische aanvalsoorlog heeft een direct effect op de mondiale voedselzekerheid en betaalbaarheid van levensmiddelen”, aldus de slotconclusies. De leiders willen hun verantwoordelijkheid nemen om de impasse te doorbreken.
Maar een analyse in de Volkskrant van 1 juni leert dat Poetin hier Europa alweer in de tang heeft. Terwijl de oogst nog moet beginnen, ligt er nu al 24 miljoen ton graan en mais geblokkeerd opgeslagen in Oekraïne. Tenzij Rusland alsnog meewerkt, bieden de haven van Odessa, noch een alternatieve corridor via de Zwarte Zee, noch via de Oostzee, een uitweg. “Voedsel is ons stille wapen in de oorlog”, zegt de voormalige president van Rusland, Dmitri Medvedev. Poetin komt alleen te hulp als de EU de sancties versoepelt, maar dat is in Brussel onbespreekbaar.
Veel Afrikaanse landen halen hun graan uit Rusland en Oekraïne. De president van Senegal en van de Afrikaanse Unie, Macky Sall, schetste per video de leiders de gevolgen van voedseltekorten en stijgende prijzen. Nu bovendien in Afrika dit jaar de oogsten tegenvallen, dreigt voor 300 miljoen mensen daar ondervoeding of erger, zegt de FAO.
De EU krijgt van Moskou de schuld van een voedselcrisis, zo waarschuwden Von der Leyen en de Italiaanse premier Mario Draghi i. “Afrikaanse landen, die vaak toch al niet aan onze kant staan, voelen zich verraden mocht zo’n crisis uitbreken. Behalve politiek-strategische heeft zo’n crisis vooral vreselijke humanitaire gevolgen. Ik ben zeer bezorgd”, aldus de Italiaanse leider.
Andere besproken kwesties:
-
-De politiek omstreden aanvragen van Oekraïne, Moldavië en Georgië om kandidaat-lid te worden van de Europese Unie bespreken de leiders op 23 en 24 juni.
-
-In nogal vrijblijvende termen besteden de slotconclusies veel woorden aan “Veiligheid en Defensie”. Over de lidmaatschapsaanvragen voor het lidmaatschap van de NAVO van Finland en Zweden zwijgen ze. Wel beloven de leiders hun veiligheids- en defensiecapaciteit op te voeren door middel van meer investeringen, gezamenlijke aanbesteden en een eigen wapenindustrie.
-
-Daags na de top besloten de Denen per referendum – na dertig jaar aarzelen - massaal zich alsnog aan te sluiten bij het defensiebeleid van de EU.
-
-Dezelfde dag bracht voorzitter Von der Leyen zelf een reuzegrote check van 36 miljard (waarvan twee derde al gift) naar Warschau. Vijf Commissieleden zijn daar overigens tegen, maar de meerderheid beslist. Warschau wachtte al een jaar op deze betaling uit het coronaherstelfonds. De toegeving gebeurt nu Warschau de omstreden tuchtkamer sluit die om politieke redenen rechters kan ontslaan en zelfs bestraffen. Polen wordt beloond omdat het uit eigen zak 3,5 miljoenen vluchtelingen uit Oekraïne voorbeeldig opvangt. Zonder deze actie van de Polen zat de EU nu in een onoplosbare vluchtelingencrisis.
-
-Inmiddels kondigde de Commissie aan dat Kroatië per 1 januari de euro mag invoeren. Het land voldoet aan de reeks strenge voorwaarden. Twintig van de 27 EU-lidstaten voeren dan voortaan de gemeenschappelijke munt.
Volgens een studie van de Rabobank krimpt de Russische economie door de olieboycot op termijn met dertien procent, en de Europese met slechts vier procent. De Russische overheid verliest belangrijke inkomsten. Het akkoord heeft kortom effect.
Wat is eigenlijk het doel van de reeks sancties? Zij moeten Rusland dwingen de oorlog om Oekraïne te stoppen, aldus destijds de Commissie. Zo gezien hebben ze geen effect. Een semi-dictatuur is kennelijk minder gevoelig voor economische dwang van buiten. Tegelijk mikken de sancties erop Rusland economisch te verzwakken, maar ook daarvan is nog niets te merken.
Een derde reden tot sanctioneren is om het Oekraïense volk moreel steunen. Dat lukt, maar vraagt wel een hoge prijs. “Miljoenen mensen in Europa en ver van hier zullen lijden door de hoge voedsel en gasprijzen. Toeleveringsketens zijn verstoord. Handel stort in elkaar. En de armen zijn veruit de grootste slachtoffers. Europa zou zich beter beperken tot militaire hulp aan Oekraïne”, aldus de bekende commentator Simon Jenkins in The Guardian.
Premier Rutte speculeerde in Brussel op een komend zevende sanctiepakket. Het ziet er niet naar uit dat dit gaat gebeuren. Wel ligt er een Commissievoorstel om via investeringen en hernieuwbare energiebronnen op langere termijn van het Russische gas af te komen. De kosten (198 miljard) van RepowerEU zijn echter zó reusachtig en de belangen van de 27 zó uiteenlopend, dat een akkoord hierover nog ver weg is.
Dr. Jan Werts is journalist en publicist en promoveerde in 1991 op een dissertatie over de Europese Raad. Hij is voor het Montesquieu Instituut de vaste correspondent in Brussel.
Van Jan Werts verscheen onlangs het boek ‘The European Council in the Era of Crisis’. Als Brussels correspondent analyseert Werts in dit boek maar liefst twaalf crises sinds de verwerping van de Grondwet voor Europa in 2005. Het boek is hier verkrijgbaar en via de boekhandels Douwes. Voor een indruk van het boek, kunt u via deze link de omslag raadplegen.