Brussel luidt de bel voor de laatste ronde - Hoofdinhoud
Met The State of the Union luidt Ursula von der Leyen binnenkort de bel voor de laatste ronde van Commissie en Europees Parlement. Er ligt nog wel een stapeltje kwesties.
Inhoudsopgave
Wordt 2023 het vijfjaarlijkse Europese oogstjaar? Commissie en Parlement maken volgend jaar na de Europese verkiezingen plaats voor de opvolgers. Het al 25 jaar lang aanhoudende probleem migratie is de grootste uitdaging. Vergeet verder niet de kloof tussen de EU en de burgerij, ver weg van Brussel.
Hieronder nog een serietje kwesties. Die moeten toch wel deels van tafel wil Europa de kiezers aanspreken. Krijgen de Franse plannen voor een meer autonoom en zelfbewust Europa vorm? Dan moeten wel de ambities in Parijs weer gaan sporen met die in Berlijn. Start de EU toetredingsonderhandelingen met Oekraïne en Moldavië? Gaan Polen en Hongarije via volksstemmingen de EU doorkruisen? Wie worden de opvolgers van premier Rutte en van onze ambassadeur bij de EU, Robert de Groot i? Die wordt vicepresident van de EIB in Luxemburg. De ambassadeur is de belangrijkste adviseur van de Nederlandse regering in Brussel.
Minister van Buitenlandse Zaken, Wopke Hoekstra i (CDA), volgt na overleg met Commissievoorzitter Von der Leyen, als het aan het kabinet ligt, Frans Timmermans i op. Die wordt lijsttrekker van PvdA/GroenLinks bij de Kamerverkiezingen. Naar verluidt krijgt Hoekstra het deel Internationale Klimaatonderhandelingen uit Timmermans veel grotere portefeuille.
Het Europees Parlement moet Hoekstra’s verrassende komst naar Brussel nog wel goedkeuren. De sociaaldemocraten daar liggen al dwars. Zij zien Hoekstra als trendsetter naar minder ambitieuze klimaatplannen. Zie mijn vorige analyse over de onhaalbaarheid, aldus de Europese Rekenkamer, van 55 procent minder broeikasgassen per 2030, kortom de klimaatdoelen
Volgens Rutte is Hoekstra geschikt voor de klimaatpost. “Wat je nodig hebt, is iemand die kan onderhandelen en mensen bij elkaar kan brengen, op internationaal niveau.” D66, dat nog nooit voor zo’n Europese post in aanmerking kwam, is door Rutte gepasseerd.
De invloedrijke rol van Timmermans in de EU is Nederland definitief kwijt. Voorzitter Von der Leyen heeft per 22 augustus diens leidende rol bij de Green Deal en ook het vicevoorzitterschap van de Commissie overgedragen aan de ervaren Slowaakse commissaris Maroš Šefčovič.
Von der Leyen heeft Timmermans bij zijn vertrek na negen jaar volop geprezen, vooral voor de Green Deal die nu vrijwel rond is. “Het komt nu aan op de uitvoering daarvan”, aldus de Commissievoorzitter, sprekend over Šefčovič.
Tegelijk breekt het gevecht los om de topfuncties in Europa voor de rest van de jaren twintig. Keert de bezige bij, barones Von der Leyen, terug voor nogmaals vijf jaar? Wie volgt Charles Michel op, de niet-hernoembare voorzitter van de Europese Raad? Von der Leyen ziet graag de centrumrechtse premier van Griekenland, Kyriakos Mitsotakis, op die stoel, zo meldde een dagblad in Athene.
Bij migratie is de stemming in de EU afgelopen jaren omgeslagen. Onder de 27 nationale leiders is er niet één meer die onbeperkt vluchtelingen verwelkomt. Dat was wat bondskanselier Angela Merkel deed in de zomer van 2015. Migratie is nu “de grootste bedreiging van de EU”, waarschuwt de Belgische staatssecretaris voor Asiel en Migratie, Nicole De Moor.
Zoals bekend is het kabinet Rutte er onder bezweken. De totale migratie beliep vorig jaar in Nederland volgens het CBS meer dan 400.000 personen. Dat is meer dan het totaal aantal inwoners van de provincie Zeeland. Het probleem heeft prioriteit bij een groot deel van de bevolking.
Mislukt het beraad in Brussel dan zal ieder EU-land zelf maatregelen moeten nemen. Volgens dagblad Die Welt van 17 augustus vraagt SPD-voorman Sigmar Gabriel om een regeling die in Duitsland het aantal toe te laten asielzoekers beperkt. “Het recht op ongecontroleerde migratie bestaat nergens ter wereld”, aldus Gabriel.
De kwestie valt op het niveau van de EU in tweeën uiteen. Voorop staat het streven naar een alomvattend migratiepact tussen de EU-landen. Anderzijds een deal met Noord-Afrikaanse landen, om te beginnen Tunesië, om de vluchtelingenstroom van daaruit te stoppen. Beide projecten zijn enerzijds gevorderd en kunnen niettemin toch nog best floppen.
Na een impasse van acht jaar bereikten de ministers op 8 juni een akkoord over twee complexe hindernissen. Er komen opvangcentra voor de stroom asielzoekers en migranten (vorig jaar volgens Eurostat een miljoen, los van de 4,5 miljoen uit Oekraïne die buiten deze beschouwing vallen). In die centra, gelegen aan de zuidelijke Schengengrenzen (zoals Italië) worden de vluchtelingen tijdelijk vastgehouden.
Daar wordt beslist of men waarschijnlijk asiel krijgt, dan wel als zijnde een migrant – zoals bekend is dat al jaren de meerderheid - terug moet keren. Denk dan aan mensen uit een veilig land als bijvoorbeeld Ghana, Senegal, Marokko of Turkije. Zodoende raken de nationale opvangcentra zoals in Ter Apel of Brussel niet weer overbezet.
Wat nu speelt is een variant op de heftige discussie in de Europese Raad van juni 2018 over de introductie van opvangcentra. Destijds aan de overzijde van de Middellandse Zee. Groot risico was dan echter de aanzuigende werking. Aspirant-vluchtelingen weten dat zij in die EU-centra meteen al een beter leven hebben. Zij zouden massaal toestromen.
Het nu overeengekomen strikter terugsturen – dus ook als het om gezinnen met kinderen gaat – verloopt naar het land waar men vandaan komt. Of dat werkelijk lukt is nog wel zeer de vraag. En wat te doen met de vaak honderden vluchtelingen per dag die zonder papieren via de Middellandse Zee arriveren?
Uitvoering van het voorgaande zal trouwens nog zeker twee jaar kosten, nodig voor de bouw van de opvangcentra en de opleiding van de benodigde experts.
Tweede punt is dat wie asiel krijgt voortaan niet langer in het land van aankomst, bijvoorbeeld Italië of Griekenland, moet blijven maar via quota verspreid wordt over de EU. Dit tot een maximum van 30.000 asielverkrijgers per jaar. De quota berusten op de grootte en de welvaart van elk EU-land. Nederland moet vijf procent van het totaal opnemen.
Ingeval landen (zoals Polen en Hongarije) weigeren, kunnen zij hun verplichting tegen twintig mille per persoon afkopen. Destijds was Nederland overigens radicaal tegen dit “afkopen van solidariteit”. Rutte toen: “solidariteit is geen keuzemenu”. (Kamerbrief minister Stef Blok i, 25 oktober 2018).
Polen en Hongarije zijn radicaal tegen deze aanpak. Polen gaat per volksreferendum vastleggen hieraan niet mee te werken. “Steun je de toelating van duizenden illegale migranten uit het Midden-Oosten en Afrika onder een gedwongen herplaatsing, opgelegd door de Europese bureaucratie? Wil je stoppen de baas te zijn in eigen land?” worden volgens media de vragen. De Polen zullen naar verwachting massaal tegen de geschetste Europese aanpak stemmen.
Daarbij de kanttekening dat Polen intussen wel in stilte bijna twee miljoen Oekraïners opvangt, maar dus geen moslims. In Hongarije stemde in 2016 al eens 98 procent van de overigens niet massaal opgekomen bevolking tegen de komst van “niet-Hongaren”.
Zo’n referendum geeft die nationale leiders extra legitimiteit om in Brussel dwars te liggen. De EU kan in de gevoelige migratiekwestie, zodra een volk echt niet wil, dit in de praktijk niet afdwingen. Het is Polen en Hongarije in 2015 al eens gelukt een vergelijkbaar migratie-akkoord volledig te saboteren. Toen circuleerde bovendien de vraag of opgelegde landenquota niet in strijd zijn met het vrije personenverkeer van Schengen.
Wordt dit najaar dus vervolgd. En wel via onderhandelingen van de EU-27 ministers met het Europees Parlement waarvan de instemming vereist is. De druk om tot een akkoord te komen is groot. Het beoogde Pact on Migration and Asylum omvat veel meer regelingen dan het bovenstaande. Bijvoorbeeld over bewaking van de Schengengrenzen, reddingsacties op zee of noodmaatregelen bij een crisisachtige toestroom. Daarover bestaat intussen al overeenstemming. De praktische uitvoering van het geheel is dan nog wel een andere kwestie.
Tunesië is een van de belangrijkste doorreislanden van migranten. Het recent gesloten akkoord komt erop neer dat het land migranten uit Afrika voortaan belet naar de EU te komen. Dat gebeurt onder meer door de eigen nationale grenzen beter te bewaken. Doel is om tegelijk de mensensmokkel te bestrijden. Dus verhinderen dat duizenden met wankele bootjes de Middellandse Zee blijven oversteken en daar omkomen, soms hele families.
In ruil krijgt het land 1050 miljoen voornamelijk aan goedkope leningen van de EU.
Verder steekt de EU 300 miljoen in de aanleg van een 8700 kilometer lange kabel die energie vervoert van Noord-Afrika naar Zuid-Europa. Bovendien investeert Europa om groene elektriciteit vanuit Tunesië naar Italië te brengen. Diverse belangrijke details worden dit najaar uitgewerkt.
Het akkoord kwam tot stand na een bliksembezoek van het zelfbenoemde Team Europe: Von der Leyen, Rutte en de Italiaanse minister-president Giorgia Meloni. In de Brusselse wereld van de nationale delegaties is wel enig gedoe geweest over de vraag of dit trio hiertoe wel de opdracht had. Meteen na zijn vertrek uit Brussel kritiseerde Timmermans in Nieuwsuur de deal, wat toch wel opmerkelijk is.
Lukt dit project, dan mikt de EU later op zulke akkoorden met vergelijkbare landen als Algerije, Egypte en Marokko. Migratie-experts menen dat hier de sleutel ligt voor een blijvende beheersing van de migrantenstroom. Rutte ziet de deal met Tunesië als een “perfect voorbeeld” daarvan.
Dergelijke akkoorden worden altijd verworpen door de mensenrechtenorganisaties. “OK, maar de Middellandse Zee is geen Italiaans, maar een Europees probleemgebied. Wij moeten daarom handelen. Wij kunnen van Tunesië nu eenmaal geen Noorwegen maken”, zo pareert de Italiaanse minister van Buitenlandse Zaken, Antonio Tajani, in het Brussels dagblad Le Soir van 30 juni de kritiek.
Even achteromkijkend zie je het voortdurend Europese onvermogen tegenover migratie.
Op 7 juli 2017 noteerde ik hier:
Een ander conflictueus project is de stagnerende hervorming van het Europees asielbeleid. Dat duurt al sedert de deal met Turkije in de lente van 2016. ‘Het verlies aan mensenlevens en de aanhoudende migratiestromen van in hoofdzaak economische migranten vergt onverminderd een lange termijn totaal aanpak (…). Dit inclusief een aanpak van grondoorzaken voor migratie’, schrijft minister Bert Koenders (Buitenlandse Zaken) in zijn verslag van de Europese Raad aan de Tweede Kamer. Achter deze ambtelijke tekst ligt de onmacht verscholen waarmee de EU de stroom vluchtelingen en migranten vandaag tegemoet treedt. Het is bovendien om praktische redenen onmogelijk om de geslaagde deal met Turkije van vorig jaar tegenover Noord-Afrika te kopiëren.
De situatie van 2017 lijkt kortom als twee druppels water op die van vandaag.
Onzeker blijft het lot van de beoogde Europese natuurherstelwet. Dit is het equivalent van de Europese klimaatwet (55% minder broeikasuitstoot), nu voor natuurbescherming. Het onder druk van de kritiek afgezwakte concept beoogt nog steeds terugkeer naar de diversiteit van de door industrialisering en onze levensstijl aangetaste natuur.
De critici voorzien dat in Nederland woningbouw, landbouw en infrastructuur dan op slot gaan. Nederland is daarom tegen. Nu het kabinet is afgetreden zal dat niet veranderen. Zowel in de Europese Raad van Ministers als het Europees Parlement tekent zich niettemin een nipte meerderheid voor de wet af.
Zetten de Middellandse Zee “Club-Med” landen met hun onhoudbare schulden de euro nog eens op het spel? Wordt die hoofdsteden een bezuinigend regime opgelegd? Of blijft de Maastrichtnorm, hoewel in het zuiden nooit nageleefd, gewoon geldig? Dus drie procent overheidstekort en zestig procent van het BBP aan staatsschuld. Van de twintig landen met de euro voldoen er al jaren hooguit zes aan dat vereiste.
In april lanceerde de Commissie een hervorming van het Stabiliteits- en Groeipact en de Macro-Economische Onevenwichtigheid Procedure. In plaats van de zojuist genoemde Maastrichtregels wil zij voortaan per land afspraken maken. De boosdoeners moeten hun tekort jaarlijks dan met een half procent afbouwen. Dat vraagt van Italië, Griekenland, Spanje, België grote besnoeiingen.
De ervaring leert dat de Europese Commissie als toezichthouder echter het gezag mist om hier werkelijk op te treden. “Omdat het nu eenmaal om Frankrijk gaat”, zo erkende Commissievoorzitter Juncker in 2016 eerlijk. Europa staat tamelijk machteloos, vooral als het om de grote landen gaat. Tevergeefs stelde trouwens voorzitter Herman Van Rompuy tien jaar geleden al eens voor de boosdoeners rechtstreeks aan te spreken. Dus of dat nu wel gaat lukken?
Grote onenigheid tussen de EU-27 is te verwachten over het Commissievoorstel om daar komende jaren 66 miljard extra uit te geven en 885 extra ambtenaren aan te werven. Nederland is daar zonder meer tegen. Over extra EU-uitgaven in verband met de Russische oorlog in Oekraïne valt met het kabinet wel te praten, aldus de bijlage bij een Kamerbrief van 20 juni.
Tegelijk draait Christian Lindner, de Duitse liberale minister van Financiën, zijn spilzieke collega’s de bankschroef aan. Duitsland eist dat zij jaarlijks hun schuld met een procent van het BBP gaan verminderen. Tien andere (kleinere) landen steunen de Duitser. Nederland zou zich voorheen zeker volop aansluiten, maar met D66 minister Sigrid Kaag is onze koers daarvoor vandaag te onduidelijk.
Samengevat is de verdeeldheid nu zó groot dat de kwestie wellicht tot 2025 ingeblikt wordt. Gaat het om de euro dan moet er een crisis uitbreken voordat er maatregelen komen. En dan altijd samen met de ECB als buffer en tegelijk als boeman.
Hoever gaat Europa met het leveren van alsmaar gesofisticeerder wapentuig aan Oekraïne? Gaan wij volgend jaar echt F-16 gevechtsvliegtuigen leveren en binnenkort grote munitiefabrieken bouwen? In principe is dat allemaal deze zomer al besloten. Blijft intussen de belangrijke vraag of Europa zodoende de bloedige oorlog in Oekraïne bekort of misschien verhevigd.
Beginnen volgend jaar de toetredingsonderhandelingen met Oekraïne, zoals de moedige president Volodymyr Zelenski vurig hoopt? “Maak 2025 tot streefdatum om de zeven landen op de Westelijke Balkan EU-lid te maken”, suggereerde al in 2018 Commissievoorzitter Juncker. Vijf jaar later is dit nog steeds toekomstmuziek. Intussen gooit China in die regio via lucratieve investeringen zijn netten uit.
Pas na de Russische inval kwam het lidmaatschap van het reuzegrote Oekraïne in beeld. Nooit eerder kwam een land dat cultureel (corruptie) en economisch zo hemelsbreed van de EU afwijkt zo ver. Wordt Oekraïne EU-lid, dan verdubbelen bijvoorbeeld de uitgaven voor de landbouwpolitiek, nu al ruim een derde van de hele Europese begroting.
In Brussel heerst grote belangstelling voor de verkiezingen in Nederland. ”Dat een bekende naam als Timmermans, het boegbeeld van de Green Deal en een van de grote smaakmakers in de EU, Brussel verlaat om zich aan het oordeel van de Nederlandse kiezer te onderwerpen, zal veel Europese aandacht trekken”, schreef de Leuvense politicoloog Steven Van Hecke in de Vlaamse krant De Tijd van 19 augustus.
Over de vraag wie Timmermans opvolgt: In normale tijden kies je dan tegelijk informeel de toekomstige commissaris voor 2024-2029. Zodat de nieuwkomer zich lekker kan inwerken en volgend jaar een stevige portefeuille claimen. Maar zo’n politiek gevoelige benoeming is voor een demissionair onhaalbaar.
Enkele problemen voor de langere termijn.
-
-Zet Europa koers naar meer autonomie nu Rusland, China, en America First ons bedreigen? President Macron suggereert regelmatig dat de EU-27 politiek en economisch hun eigen boontjes moeten gaan doppen. Ons eigen Europa First dus! En wel via gezamenlijk buitenlands optreden. De Franse president sprak overigens wel zonder erg concreet te worden. Van bijval uit andere hoofdsteden is ook nog weinig te merken.
-
-Voor wat onze economische veiligheid betreft deed Von der Leyen al een suggestie van veertien bladzijden. De EU dreigt in het nauw te komen als het gaat om de aanvoer van schaarse grondstoffen uit verre vreemde landen. Moeten die toeleveringsketens beveiligd worden? Zo ja, hoe dan? Of zie de door Amerika afgedwongen vervelende exportbeperkingen van onze bloeiende Brabantse chipfabrikant ASML naar China.
Migratie, klimaat, Europa in de wijdere wereld, hoe de EU-27 bij elkaar te houden en onze veiligheid, dat waren in september 2018 Commissievoorzitter Juncker’s hoofdthema’s in zijn laatste State of the Union. Vijf jaar later valt Von der Leyen binnenkort dus onvermijdelijk in herhaling.
Het zal niet verbazen als diverse geschetste problemen blijven liggen tot 2025 als de nieuwe “bazen van Europa” (m/v) in actie komen. Denk bijvoorbeeld aan Timmermans’ voorstel om het gebruik van chemische bestrijdingsmiddelen in de land- en tuinbouw te halveren. Hier blijkt nogmaals de continuïteit van de opgaven en de moeilijkheid om ze als EU-27 met succes aan te pakken.
Tegelijk hebben diverse crises (de euro, het klimaat, corona, Rusland, migratie, energie) het inzicht versterkt dat gezamenlijke actie in het belang van de aangesloten landen is. Dat besef groeide zelfs zonder veel discussie. Aldus een beschouwing in de Financial Times van 18 augustus. Anders gezegd: de Europese Unie als service verlenend instituut dienstbaar aan de 27 aangesloten landen met hun uiteenlopende belangen. De EU als pijler, opdat de 27 natiestaten blijven bloeien.
Dr. Jan Werts is journalist en publicist en promoveerde in 1991 op een dissertatie over de Europese Raad. Hij is voor het Montesquieu Instituut de vaste correspondent in Brussel.