Hoe Hongaarse leider Orbán Europa wil resetten - Hoofdinhoud

Twee topconferenties van de EU achtereen al speelt de rechtse Hongaarse premier Viktor Orbán daar de hoofdrol. Tegelijk groeit zijn invloed alom. Wat zegt dat op langere termijn

De Hongaar Viktor Orbán (60) is de doyen onder de Europese leiders. Hij richtte in 1988 de partij Fidesz op tegen het communistisch regime. Tien jaar later kwam hij als jonge conservatieve minister-president in Boedapest aan de macht. Vanaf 2010 regeert Fidesz onafgebroken.

Twee topconferenties van de EU achtereen nu al speelt Orbán daar met blokkerende veto’s de hoofdrol. Tegelijk groeit zijn invloed in en buiten Europa. Wat betekent dat op langere termijn?

Volgens het invloedrijke Britse weekblad The Economist van 17 februari heeft Orbán met Trump in Amerika vandaag wereldwijd massa’s volgelingen. Het blad noemt als landen met vandaag een sterke conservatief nationale beweging: Italië, Frankrijk, Israël, Duitsland, Nederland en Polen. Binnen de EU geldt dit echter voor meer landen zoals bijvoorbeeld Bulgarije, Oostenrijk, Slowakije, Griekenland en naburig Vlaanderen.

Met negen miljoen inwoners is Hongarije maar iets groter dan de helft van Nederland. Het maakt niettemin de megagrote som van 1,8 miljard € beschikbaar voor de actieve conservatieve denktank Matthias Corvinus College^1). Die heeft al vestigingen in behalve Boedapest en Brussel (zeer actief!) Roemenië, Slowakije, Berlijn, Wenen en binnenkort Londen.

The Economist schetst Boedapest als vandaag “de wereldwijde hoofdstad van een beoogde georkestreerde rechtse (right-wing) politiek”. Het blad waarschuwt voor een mondiale politieke omslag tegen onze liberale samenleving.

“Vergeet India, Brazilië, Iran en vanzelfsprekend Rusland niet”, waarschuwt dagblad Le Monde van 9 februari als het gaat over de opmars van rechts. Dichter bij huis voorspelt de Franse krant een “ruk naar nationalistisch rechts” bij de verkiezingen in juni voor een Europees Parlement.

De veelzeggende cover van weekblad The Economist van 17 februari 2024

Het gaat om een wereldwijde beweging van conservatieve politieke denkers en leiders. Voor hen staat de nationale zelfstandigheid centraal. Zij wantrouwen de EU, “zoals zij nu functioneert, een tweede Sovjet-Unie”, zegt Orbán. Hij en zijn bondgenoten haten het linkse woke denken, Moslim migranten, de globalisten, big business en vooral de multiculturele samenleving.

Hun aanhang zit in het groeiende deel van de bevolking dat zich niet meer gehoord voelt. Oorzaak: “complotverhalen, ontevredenheid over de migranten, economische en sociale ongelijkheid in onze samenleving en het strikte milieubeleid. Neem hun legitieme klachten vooral ernstig”, zo gaat het genoemde Britse blad verder over vier pagina’s.

“Deze burgers denken dat zij pas ernstig worden genomen als zij massaal op straat komen om snelwegen en stadscentra te blokkeren. Dan pas schrikt de politiek wakker”, schrijft Jamie Dettmer, chef opinie van politiek vakblad Politico Europe. Hij verwijst daarbij naar het boerenprotest vandaag in de EU en de gele hesjes die in 2018 president Emmanuel Macron in Frankrijk tot actie dwongen.

Onder Orbán’s leiding groeide Hongarije afgelopen kwart eeuw uit tot de “anti-liberale democratie” waarop hij mikt. Met het klassieke christelijke gezin als ideaal. Zo introduceerde hij drie jaar geleden een anti-holebi wet. Orbán is radicaal tegen de “invasie van migranten, gevaarlijk voor onze samenleving, zie het terrorisme in Frankrijk”. Want “Afrika wil onze deur intrappen en Brussel laat dat gewoon toe”.

In 2015 veegde Orbán met zijn Poolse en Tsjechische collega’s het gedetailleerde EU-plan van tafel om samen het migratie probleem te regelen. Vorig jaar voerde hij thuis een grote “Stop Brussel campagne” en won daarmee al voor de vijfde keer de verkiezingen, nu zelfs met gemak

Het helpt Orbán dat hij in de loop der jaren de meeste Hongaarse media in zijn greep kreeg. Via grondwettelijk vastgelegde hervormingen beveiligt hij zijn conservatieve maatschappijmodel. Zodat een toekomstige progressieve regering daar moeilijk vat op zal krijgen.

Zie wat nu in Polen gebeurt. Daar heeft centrumlinks de verkiezingen gewonnen en grote moeite om haar programma uit te voeren. De nieuwe Poolse regering stuit op structuren die haar rechtse voorganger heeft vastgezet.

Het dient gezegd dat Orbán in de meer dan honderd vergaderingen van de Europese Raad vanaf 1998 waaraan hij deelnam naar verhouding weinig kritiek kreeg. De uitzondering is premier Mark Rutte, zijn vaste criticaster.

“Ik maak mij grote zorgen over de situatie in Hongarije”, zo verklaarde al in maart 2013 premier Mark Rutte in de Tweede Kamer. “Het gaat daar over de inperking van de bevoegdheden van het Hongaarse Constitutioneel Hof om grondwetswijzigingen inhoudelijk te toetsen.

Ze betreffen aanpassingen, onder andere om huwelijken tussen mensen van gelijk geslacht uit te sluiten. Ze behelzen ook strafbaarstelling van dakloosheid, een inperking van politieke campagnemogelijkheden in aanloop naar verkiezingen. Verder een verplichting voor studenten die gebruikmaken van studiefinanciering om na hun afstuderen tien jaar in Hongarije te blijven werken. Dit gaat allemaal heel ver”, aldus Rutte dus al elf jaar geleden. Nadien herhaalde hij zijn kritiek meermalen.

Vicevoorzitter Frans Timmermans probeerde namens de Commissie Juncker van 2014 tot 2019 Orbán te bekeren. Sindsdien doet voorzitter Ursula von der Leyen dat, evenmin met resultaat.

Vanaf 2018 al loopt er een procedure om Hongarije het stemrecht in de EU-besluitvorming te ontnemen. Het Europees Parlement wil dat. Dit gaat wel ver en heet de “nucleaire optie” omdat ze nooit gebruikt is. Daarvoor is unanieme steun van de 26 andere nationale leiders vereist en die ontbreekt.

Sommige nationale leiders vinden dat de EU zich beter niet intensief met de binnenlandse politiek van de buren bemoeit. Het is ook de vraag of je een afwijkende mening met volledige uitsluiting kunt bestraffen. In 2021 verwierpen president Macron, bondskanselier Merkel en ook Commissievoorzitter Von der Leyen de suggestie van Rutte dat Hongarije, als het zo doorgaat, beter uit de EU stapt.

De Hongaarse minister-president Viktor Orbán begroet collega Mark Rutte, zijn vaste criticaster in de Europese Raad van regeringsleiders. Foto: EU Raad

De Hongaar baseert zijn verzet op het gegeven dat in de EU belangrijke besluiten de instemming van alle 27 regeringen vereisen. Elk land heeft zo doende een vetorecht. Dat lijkt bizar, maar het is vooral ter bescherming van de 22 kleinere landen, waaronder Nederland. De vijf grote EU-landen – vooral Duitsland en Frankrijk – wegen gezien hun omvang zwaar bij de besluitvorming. De rest koestert het veto al maken zij er spaarzaam gebruik van en geen misbruik, zoals Hongarije.

In de december top konden de nationale leiders pas “unaniem” Oekraïne en Moldavië kandidaat EU-lid maken nadat Orbán even elders een kopje koffie ging drinken. Dat was overigens zo met hem afgesproken. Nooit eerder in het bijna vijftigjarige bestaan van de Europese Raad kwam zulke rare vorm van besluitvorming voor.

Vlak voor die vergadering had de Commissie Von der Leyen 10,2 miljard voor Hongarije beschikbaar gemaakt. De samenloop van deze concessie aan Boedapest met de Europese top was wel heel opmerkelijk. Liet de Hongaar daarom passeren dat het genoemde tweetal voortaan officieel kandidaat EU-land is?

In februari ging Orbán vervolgens onder druk onverwacht akkoord met vijftig miljard steun aan deels door Rusland veroverd Oekraïne. President Macron en de rechtse Italiaanse premier Meloni hadden wekenlang op de Hongaar - bevriend met de Russische president Poetin - ingepraat. Eerder had Hongarije als enige onder de EU-27 het steunplan maandenlang tegengehouden^2).

Orbán’s verzet komt er uit voort dat de Commissie de enorme som van ruim twintig miljard bestemd voor zijn land inhoudt. Zij doet dat omdat hij al jaren de regels van de rechtsstaat (zoals democratie, onafhankelijke rechters) schendt. Tegelijk wil hij, omdat Hongarije voor energie van Rusland afhangt, Poetin niet dwarszitten. Nu zijn economie stagneert, zit hij dringend verlegen om tenminste tien miljard Brussels geld voor zijn minder ontwikkelde regio’s.

Officieel baseert de Hongaar zijn verzet er op dat Oekraïne corrupt is.³⁾ “Wat gaat Kiev met die miljarden doen”? Hij wilde alleen meedoen als vier jaar achtereen keer op keer over voortzetting van het genoemde steunprogramma unaniem zou worden beslist. Dan kon hij jaarlijks zijn veto aanboren en bovendien toegevingen afdwingen.

Bij het deels toch overstag gaan speelt mee dat Hongarije vanaf 1 juli het halfjaarlijks roulerende voorzitterschap van de EU-Ministerraad bekleedt. Het Europees Parlement had al opgeroepen Hongarije als voorzitter over te slaan, maar dat gaat nu niet gebeuren.

Op 19 februari heeft Hongarije tegengehouden dat de EU-Ministerraad Israël per officiële missive dringend vraagt af te zien van het veroveren van overbevolkte Rafah in de Gaza strook. Ten einde Raad hebben de 26 andere ministers in Brussel bijeen hun oproep dan maar een informele vorm gegoten. Zoiets gebeurt zeer zelden.

Intussen blijft Hongarije verhoging van de financiële puur militaire steun aan Oekraïne tegenhouden. Het is de bedoeling de bijna lege Europese Vredesfaciliteit jaarlijks met vijf miljard te verhogen. Uit dat fonds vergoedt de EU nationale militaire leveranties aan Oekraïne. Volgens EU-buitenlandchef Josep Borrell “kost dit uitstel in Oekraïne levens”.

Opmerkelijk tenslotte is de genoemde actie van de rechtse Italiaanse Meloni om samen met Macron de geloofwaardigheid van de EU tegenover Oekraïne te redden. Algemeen neemt men toch aan dat radicaal rechts eenmaal aan de macht, de EU zal uitkleden.

Eerder echter liet Le Pen (Rassemblement National) al weten als president in het Elysée, Europa liever van binnenuit te hervormen. Dus bijvoorbeeld geen uitbreiding van de EU-27 en minder migranten. Orbán stapt evenmin uit de EU, zegt hij. Wat wil PVV Wilders vandaag eigenlijk met de ooit beloofde Nexit?

Voorzitter Von der Leyen ziet daarentegen democratie bedreigd. "Laten wij duidelijk maken dat onze tegenstanders, Poetin en zijn vrienden, of ze nu van de Duitse AfD zijn, of de partij van Marine Le Pen, of Wilders of andere extremisten, Europa kapot willen maken".

Opmerkelijk wel dat Von der Leyen de eveneens rechtse Meloni niet noemt. De Italiaanse leidt momenteel het beraad van de G7, waaronder de VS en de EU, over hoe Rusland met nieuwe sancties aan te pakken.

Von der Leyen’s waarschuwing op 19 februari in Berlijn ging samen met haar aankondiging voor een tweede termijn als Commissievoorzitter tot 2029. Als vooraanstaand lid van de Duitse CDU, aangesloten bij de Europese Volkspartij (CDA, BBB, NSC), de grootste in het Europees Parlement, staat “VDL” sterk. Zij doet het als Commissievoorzitter prima. De Europese Raad maakt na de EU-verkiezingen van juni de voordracht voor het Europees Parlement dat beslist. Een serieuze uitdager (m/v) is bij de andere politieke partijen nog niet te zien.

• 1) 

  Genoemd naar de gelijknamige vroegere koning die rond 1500 Hongarije glorieus regeerde en het land met de zegen van de paus fors uitbreidde.

• 2) 

  Voor nadere details over de steun van 50 miljard euro aan Oekraïne en een tussentijdse verhoging van de uitgaven van de EU zelf tot 2028, zie mijn vorige analyse.

• 3) 

  De wereldwijde corruptie-test van Transparency International wordt aangevoerd door Denemarken en Finland (zijnde niet corrupt). Hongarije staat op nummer 76 (behoorlijk corrupt) maar Oekraïne op 104 (nog wat erger). Nederland staat op nummer 8. Somalië, nummer 180, is het meest corrupt.