Waarom de EU-topbanencarrousel dit jaar (wellicht) niet draait - Hoofdinhoud

Onverwacht is er getwist om Europese topfuncties. De Franse verkiezingen worden spannender dan de Europese. En hoe radicaal rechts binnendringt in de haarvaten van Europa.

Het vijfjaarlijkse gevecht in de Europese Raad om de EU-topbanen sleept altijd maandenlang aan. Dit jaar echter slechts twee uur, was de groep Europese Volks Partij (EVP) op 17 juni niet zo gulzig aan het diner van de 27 nationale leiders in Brussel verschenen.

Daarom een voorlopige uitslag. Commissievoorzitter weer de superijverige christendemocratische Ursula von der Leyen (EVP). Voorzitter Europese Raad, de ervaren vroegere minister-president van Portugal, de sociaaldemocraat António Costa. Andere optie is de sociaaldemocratische voormalige Italiaanse premier Enrico Letta. Die heeft naar verluidt als voordeel dat vanuit Rome ook nationalistisch rechts hem zal steunen. Chef Buitenlands Zaken de liberale premier van Estland en diplomatieke hardliner Kaja Kalas.

Behalve de partijpolitieke verdeling is het beoogde geografisch evenwicht ook verzekerd. Drie van de vier leiders zijn vrouw, ook al ongekend.

Op 27 en 28 juni moet de Europese Raad die kandidaten bevestigen. Daarna komt donderdag 18 juli het Europees Parlement in Straatsburg aan zet

Minister-President van Estland en wellicht toekomstig EU-Buitenland-chef Kaja Kalas, in gesprek met haar collega Mark Rutte. Zij is de dochter van eurocommissaris Siim Kalas (2004-2014)

Namens de christendemocraten (EVP), alweer de grootste fractie in het nieuwgekozen parlement in Straatsburg, eisten de Poolse premier Donald Tusk en zijn Griekse collega Kyriakos Mitsotakis in hun overwinningsroes bovendien het Raadsvoorzitterschap op, dus na 2,5 jaar Costa. Diens voorzitterschap geldt voor die termijn, waarna tot nu toe altijd herbenoeming volgt voor een tweede termijn.

De Europese Raad telt momenteel tien EVP-ers en slechts vijf sociaaldemocraten op totaal 27 leiders. Daarom claimt de EVP over 2,5 jaar ook dat prestigieuze voorzitterschap. Ze hebben al een kandidaat: de minister-president van Kroatië, Andrej Plenkovic.

Aangezien vastligt dat Metsola haar voorzitterschap in Straatsburg over 2,5 jaar overdraagt aan een sociaaldemocraat, bezet de EVP dan nog alleen het Commissievoorzitterschap. Dat vinden ze te weinig. Temeer omdat de Duitse en Spaanse christendemocraten er al mee rekenen in 2027 zowel in Berlijn als Madrid de leiding van de socialisten te hebben overgenomen.

Dit christendemocratisch machtsvertoon valt uiteraard slecht bij de andere partijen. Het is ook de vraag of het voor de goede gang van zake in de EU wel verstandig is om Costa’s voorzitterschap al na 2,5 jaar af te breken. Dit is nooit eerder ter sprake geweest omdat alle voorzitters hun vijfjarige termijn via herbenoeming mochten voltooien.

In 2019, de vorige benoemingsronde, steggelden leiders en Europees Parlement hierover van eind mei tot voorbij half juli. In 2014 draaide de banencarrousel van eind mei tot in september. De onderhandelingsronde van 2009 duurde zelfs tot eind november.

Nu zou het op 17 juni maar één diner kosten, waren de EVP-ers niet zo veeleisend. Rechtvaardigt het machtsverschil in Straatsburg – EVP 190 zetels, sociaaldemocraten (S&D) 136 en liberalen (Renew) 80 – dit wel?

Tegelijk geldt: “het belang om snel te beslissen, want we leven in moeilijke tijden; daarom is het nodig te weten hoe nu verder met Europa”, aldus kanselier Olaf Scholz bij zijn aankomst op 17 juni in Brussel. Nu het anders overheersende Frans/Duitse duo echter ontbreekt (zie hierna) wordt het snel leggen van de puzzel toch weer wat onzeker.

“Het was een goed gesprek en wij gaan de goede kant op, maar er is nog geen overeenstemming”, zei voorzitter Michel tegen middernacht de samengestroomde journalisten. Volgens demissionair premier Mark Rutte zullen de tonelen van vorige keer in 2019 “een grote tombola die dagen duurde”, zich echter niet herhalen. Afwachten of dat wel klopt.

“Ik hoop dat de top van korte duur zal zijn, want om negen uur wil de Franse president naar zijn voetbalteam kijken”, zei onze minister-president ironisch vlak voor de start van het beraad om zes uur. Inzet was een politiek akkoord over alle vier genoemde posten tegelijk. Bij middernacht bleek dat echter een vrome wens.

De Europese Raad benoemt zijn eigen voorzitter. De kandidaat-Commissievoorzitter van de Europese Raad moet vervolgens de steun krijgen van de meerderheid (361 op 720 zetels) in het Europees Parlement.

De benoeming van de chef Buitenland (officieel de Hoge Vertegenwoordiger) is ook voor de Europese Raad, maar wel in overleg met de komende Commissievoorzitter. Deze figuur (vandaag nog Joseph Borrell) heeft namelijk een dubbele taak: vicevoorzitter van de Commissie en voorzitter van de Raad van Ministers van Buitenlandse Zaken.

De parlementsvoorzitter wordt uiteraard in Straatsburg gekozen, maar is niettemin onderdeel van de puzzel.

De drie grote fracties, de EVP, S&D en Renew behouden in het nieuwe parlement met ruim vierhonderd (op 720) zetels een royale meerderheid. “Het constructieve pro-EU centrum hield stand”, zei parlementsvoorzitter Metsola in haar toespraak tot de leiders.

De fracties daar zijn echter een vat vol uiteenlopende opinies en belangen. Bijvoorbeeld CDA, BBB en NSC die in Nederland elkaar bestrijden, zitten alle drie bij de EVP. PvdA/Groen Links zitten in Straatsburg in rivaliserende fracties, enzovoorts

Het is daarom onzeker of in Straatsburg de drie genoemde klassieke fracties plus eventueel wat groenen von der Leyen wel massaal een tweede termijn gunnen. De stemming is geheim. Een ontevreden minderheid kan de Duitse ongestraft naar huis sturen. In 2019 haalde zij het in Straatsburg nipt met maar negen stemmen over.¹⁾

Von der Leyen is de sterkste Commissievoorzitter sinds haar legendarische voorganger Jacques Delors (1985-1995). “Zij heeft het gewoon ongelooflijk goed gedaan”, aldus Rutte verwijzend naar haar leiderschap in de coronacrisis en Oekraïne.

Maar haar succes en eigenwijsheid ontlokken tegelijk verzet. De Duitse zag de bui boven Straatsburg al vroeg hangen. Vooruitziend papte von der Leyen – bijvoorbeeld via het gezamenlijk nemen van effectieve maatregelen tot beperking van de migratie - daarom aan met de rechtse Italiaanse premier Giorgia Meloni.

Die kwam vervolgens daardoor sterk uit de Europese verkiezingen. Von der Leyen mikte zo doende op steun van de Europese Conservatieven en Hervormers (ECR). Vooraanstaande leden daar zijn onder andere Meloni’s “Broeders van Italië” en de Nieuwe Vlaamse Alliantie (NVA), vandaag de sterkste Belgische politieke partij. Afgelopen weekend passeerde volgens de laatste tellingen de nationalistische ECR het liberale Renew royaal en wordt de derde grootste fractie in Straatsburg. Linksom of anders rechtsom dacht lepe Ursula zo haar tweede termijn te verzekeren.

Intussen is die strategie toch weer totaal ongewis. Want Marine Le Pen met haar Rassemblement National (RN), zoals de PVV deel van de uiterst rechtse en eurokritische Identiteit en Democratie (ID) fractie, lokt Meloni tot samenwerking. Intussen is “Kingmaker” Meloni woest wegens buitengesloten bij het recente vooroverleg van de leiders van de drie grote politieke families.

Maakt de klassieke meerderheid in Straatsburg het zojuist versterkt rechts (ECR en ID) irrelevant door uitsluiting van deelname aan de macht? Dat is dan wel ondemocratisch, maar nergens verboden. Totaal isoleren is onmogelijk. Meloni eist voor Italië als groot EU-land een zware portefeuille annex vicevoorzitter op in de nieuwe Commissie.²⁾ België wijst mogelijk een Eurocommissaris uit de NVA aan

Verder speculerend tekent zich mogelijk een rechtse machtsgreep af, zou de Europese Raad er in juni niet uit komen. Nu radicaal rechts de recente Europese verkiezingen heeft gewonnen (zie mijn analyse van 10 juni) kunnen die twee fracties (ECR en ID) mits zij samenklonteren de macht grijpen. Dan bedreigen zij de nu nog overheersende EVP en daarmee meteen alle benoemingen.

Dit scenario wordt actueel zou het RN-duo Le Pen/Bardella bij de komende verkiezingen voor een nieuw Assembleé National in Frankrijk de meerderheid veroveren. Dat duo wil fors snijden in de Franse contributie aan de EU. Dan gaan de verhoudingen in Europa duidelijk naar rechts overhellen. Want de EU berust op Frankrijk en Duitsland. Zo worden dan die verkiezingen in alleen maar Frankrijk veel belangrijker dan de recente Europese in de 27 EU-landen, hoe raar dat mag klinken.

Radicaal rechts houdt in zo’n scenario via het Europees Parlement de benoeming van von der Leyen tegen en blokkeert zo doende meteen de andere posten. Dan gaat de benoemingscarrousel alsnog maandenlang draaien en ligt de EU qua politieke activiteiten voorlopig stil. Waarschijnlijk is zo’n verloop overigens niet.

Rechts was voorheen altijd taboe in de EU. Zodra in 2000 de radicale FPÖ in Wenen zelfs maar dreigde te gaan meeregeren, nam de Europese Raad unaniem ongekende sancties tegen Oostenrijk.³⁾ Dat gebeurde vooral op aandringen van Frankrijk, (angst voor Le Pen, Sr.) en ook België (het Vlaamse Belang).

Herinner mij dat koningin Beatrix het destijds door sommigen zelfs werd aangerekend nog in Oostenrijk te gaan skiën. Vandaag regeert datzelfde radicaal rechts al mee in Den Haag, Budapest, Bratislava, Helsinki, Rome, Stockholm en Zagreb. Brussel met NVA-leider Bart de Wever als kabinetsformateur volgt binnenkort. Kloppen de peilingen dan volgen mogelijk Wenen en zelfs Parijs.

Er zijn dus diverse doorslaggevende redenen opdat de nationale politieke leiders snel besluiten. Dus voor één keertje afzien van hun vijfjaarlijkse tijdrovende power play in de banencarrousel.

Traditioneel zitten de president van de Franse Republiek en de bondskanselier van Duitsland achter de knoppen. Nu hebben zij als handicap geen van beiden tot de machtige EVP te behoren.

Vorige keer was er een pre-akkoord met Frans Timmermans i als Commissievoorzitter. Dat ging van tafel zodra president Macron de in Europa totaal onbekende Duitse minister von der Leyen tevoorschijn toverde⁴⁾. Nog weer vijf jaar eerder bepaalde kanselier Merkel met de Pool Donald Tusk (beiden EVP) als Raadsvoorzitter het verloop van de koers.

Macron en Scholz kregen alle twee een dreun bij de Europese verkiezingen. Zij zitten thuis in de shit en hebben deze zomer wel wat anders te doen dan bikkelen om Brusselse posten. Macron heeft in paniek een tussentijdse stembusslag uitgeschreven. Scholz moet alle zeilen bijzetten om zijn ruziënde driepartijen coalitie bijeen te houden.

Vandaar hun aandrang tot snel knopen doorhakken. Verder zijn er de gevaarlijke oorlogen in Europa om Oekraïne en in de Palestijnse regio rond Gaza. Die dwingen de EU, met haar geopolitieke ambities en tegelijk moeizame politieke navigatie wegens de uiteenlopende belangen van de 27 EU-landen, af te zien van maandenlang kibbelen om de baantjes.

Vermeld dient nog dat alle genoemde kandidaten wel een vlekje vertonen. Costa moest vorig jaar in Lissabon aftreden wegens fraude van nauwe medewerkers bij aanbestedingen van projecten. Dat onderzoek loopt nog. Verwacht wordt dat hij met de schrik vrijkomt, maar zeker is dat niet.

Kaja Kalas is vanuit het bedreigde Estland zó fel anti-Russisch dat president Poetin haar op zijn lijstje zette van te arresteren personen. Volgens critici is haar focus op Moskou te eenzijdig om namens de EU ook het Midden-Oosten en andere probleemregio wereldwijd te gaan coveren.

De onvermoeibare “Queen Ursula”, hoewel vijf jaar geleden de vondst van Macron, is nu zó actief pro-Europees dat het begint te irriteren. Franse leiders hebben weinig op met politieke ambities vanuit Brussel, laat staan Straatsburg. Nu de Frans/Duitse as stil staat, vult een Duitse Commissievoorzitter het tekort. Dat ergert het Élysée

Dat premier Rutte binnenkort secretaris-generaal van de Navo in Brussel wordt als opvolger van de Noor Jens Stoltenberg staat intussen vast. Ook Hongarije, Slowakije en Roemenië steunen hem nu en daarmee alle 32 aangesloten landen.

Viktor Orbán de notoire Hongaarse dwarsligger die excuses eiste voor opmerkingen van Rutte, heeft zijn blokkade opgeheven.

“Hongarije moet op de knieën”, zo provoceerde Rutte juni 2021 staande voor de Nederlandse ambassade in Brussel, waar de LGBTQ+ regenboogvlag demonstratief wapperde. Rutte reageerde op Hongaarse anti-holebi wetgeving. “Ofwel ben je lid van de EU en deel je de waardengemeenschap, ofwel ga je eruit”. Orbán was not amused.

Bron: NAVO

Minister-president Mark Rutte prominent zichtbaar tussen zijn collega’s bij de vorige topconferentie van de Navo.

“Ik heb kennis genomen van het feit dat opmerkingen die ik maakte in 2021 als premier van Nederland, in Hongarije tot ontevredenheid hebben geleid”, erkent Rutte in een brief aan zijn collega. Daags tevoren hadden de twee, in de marge van de Europese Raad, hun problemen besproken.

Rutte belooft de Hongaar in genoemde brief “alle bondgenoten te behandelen met eenzelfde niveau van begrip en respect”, waarmee hij overigens een open deur intrapt. Eerder al had Stoltenberg Hongarije toegezegd dat het niet hoeft mee te doen aan wapensteun voor de oorlog om Oekraïne, zoals Orbán had geëis

De gebruikelijke conclusies blijven deze keer achterwege. Daarvoor is het wachten op de resultaten van de Europese Raad van 27 en 28 juni en bij uitblijven van een akkoord, daarna de parlementsverkiezingen in Frankrijk. Los daarvan is al duidelijk dat radicaal rechts voor het eerst binnen dringt in de haarvaten van het Europees bestel. Brussel gaat spannende tijden beleven.

Dr. Jan Werts is journalist en publicist en promoveerde in 1991 op een dissertatie over de Europese Raad. Hij is voor het Montesquieu Instituut de vaste correspondent in Brussel.

• 1) 

  Jan Werts “Nieuw Europees Parlement blaft wel maar bijt niet”, 18 juli 2019 op deze site.
• 2) 

  Ine Roox, “Hoe Giorgia Meloni een niet te missen factor in Europe werd”, NRC, 25 mei 2024.
• 3) 

  Jan Werts, “The European Council”, 2008, p. 40
• 4) 

  Jasper D’Hoore en Kris van Haver, dagblad DE TIJD, “Hoe Macron en Rutte de sprint aantrokken voor meesterknecht Michel”, reconstructie, 6 juli 2019.
• 5) 

  Josep Borrell Fontelles, “Europe between two wars”, Luxemburg, 2024, 415 p.