Democratie vs. tech-autocraten - Hoofdinhoud

‘Keerpunt’

Op X, voorheen Twitter, is de ideeënstrijd onder het bewind van Elon Musk al een poosje niet echt meer pluralistisch te noemen. Tekenend is dat één van zijn eerste daden als platformeigenaar in ’22 het welkom terug heten van Donald Trump betrof, die daarvoor verbannen was van het medium vanwege diens rol in de Capitoolbestorming als slotakkoord van zijn eerste presidentschap. Ook zou de ijdele autoverkoper en raketlanceerder de zichtbaarheid van zijn éígen berichten een zetje geven door aan de algoritmeknoppen te draaien.¹⁾

In aanloop naar de stembusgang die op 20 november het tweede tijdperk-Trump inleidde, was Musks overstap naar de politieke arena compleet en werd hij een steunpilaar in de Republikeinse campagne. Van hem was bekend, zoveel was inmiddels wel duidelijk, hoe de (MAGA-)pet stond.

Verrassender was de draai van 180° die concullega Mark Zuckerberg maakte. De machtswisseling in de VS bracht de baas van Meta (Facebook, Instagram, WhatsApp, Threads) ertoe te breken met factcheckers die de afgelopen jaren desinformatie op zijn platformen bestreden. Nu meende Zuckerberg plots dat er een praktijk van politieke censuur was ontstaan, en trok hij bij zijn aankondiging om op te houden met factchecken fel van leer tegen EU-regels op dit gebied.

De Amerikaanse presidentsverkiezingen zouden een ‘cultureel keerpunt’ markeren waarna het weer tijd wordt voorrang te geven aan de vrije meningsuiting. Debatcultuur is kennelijk in niet geringe mate afhankelijk van hoe de politieke wind waait.²⁾

Microtargeting

In Nederland staan dit jaar – althans voorlopig – geen verkiezingen op de kalender. Niettemin zal er op enig moment weer campagne worden gevoerd en is het de vraag welke spelregels dan gelden.

Dat maakt het reguleringsvraagstuk omtrent microtargeting op sociale media weer actueel: het gebruik van data-analyse om een afgestemde boodschap op te stellen en over te brengen aan een specifiek publiek binnen het electoraat. Zo worden bijvoorbeeld studenten bericht over de basisbeurs en ouderen over het pensioenstelsel.

Met gebruik van persoonsgegevens kan zelfs de toonzetting nader worden afgestemd op karaktertrekken van de ontvanger. Deze praktijk heeft in de nasleep van het Cambridge Analytica-schandaal de nodige wenkbrauwen doen rijzen.³⁾

In ons land lijkt het gebruik vooralsnog mee te vallen, maar de techniek kan publieke beraadslaging in de weg zitten én kiezersmanipulatie in de hand werken. Op maatregelen wordt dan ook al enige tijd gebroed.

In 2019 werd de Wet op de politieke partijen aangekondigd, waarin tevens regels over microtargeting zouden worden opgenomen. Deze ‘Wpp’ moet dit jaar dan eindelijk in de Tweede Kamer worden behandeld⁴⁾, maar in feite heeft Nederland zich door Europa het gras voor de voeten laten wegmaaien. Dit jaar wordt de EU-verordening van kracht die politieke reclame transparanter moet maken.⁵⁾

Regels die hieruit voortkomen, zijn bijvoorbeeld dat advertenties voorzien moeten worden van nadere informatie over onder meer de gebruikte persoonsgegevens. Ook moeten ze terug zijn te vinden in een register en moet er uitdrukkelijk toestemming worden gevraagd aan de betrokkene om op deze manier gebruik te kunnen maken van diens data.

Kruispunt: #eXit?

De vraag is of het genoeg is. Een van de voornaamste uitkomsten van mijn recent verschenen proefschrift over het reguleringsvraagstuk inzake microtargeting is dat gedragsnormen voor politieke partijen, zoals de Nederlandse wetgever voor ogen heeft, deels doel missen.

De pijlen moeten óók gericht worden op tech-autocraten als Musk en Zuckerberg⁶⁾ die met hun datawolken en algoritmen het debat dirigeren. Democratieën, zo is gebleken in verleden en heden, zijn kwetsbaar voor sterke leiders – hetzelfde blijkt te gelden voor digitale debatfora.

Het is goed dat de nationale en Europese wetgever een vuist proberen te maken. Wellicht is nu echter ook de tijd aangebroken om collectief het schip te verlaten. Het juiste moment is moeilijk te bepalen; zolang een medium relevant is, blijft journalisten en onderzoekers er veel aan gelegen om in kaart te brengen wat er rondgaat.

Op hun beurt zullen politieke partijen geen kiezers willen passeren die niet meer via de traditionele media zijn te bereiken. Toch zijn zij het die hier het voortouw in kunnen nemen.

Volstrekte eendracht hoeven we hier niet te verwachten. Op 16 januari jl. voerde de vaste commissie Binnenlandse Zaken een debat over desinformatie en digitale inmenging, waar de hiervoor beschreven gebeurtenissen uiteraard niet onbesproken bleven en uiteenlopend werden gewogen.

In de PVV-fractie had men “taart gegeten, slingers opgehangen en gedanst op tafel”; bij de andere partijen die deelnamen aan de (overigens niet erg drukbezochte vergadering) was de feestvreugde een stuk minder.

Welnu, één schaap is tenminste over de dam: Volt gaf een navolgens­waardig voorbeeld door X te verlaten.⁷⁾ Wellicht volgen er meer. Laat het ‘culturele keerpunt’ een kruispunt zijn voor democratisch-rechtsstatelijke actoren.⁸⁾

Sam Maasbommel is universitair docent aan de Rijksuniversiteit Groningen. Op 5 december promoveerde hij op het proefschrift Ruimte voor regulering van politieke microtargeting.

• 1) 

  Het is de openingsscène van het boek van Zoë Schiffer over Musks tijd aan het roer van Twitter, dat hij spoedig zou omdopen tot X. Gefrustreerd door het feit dat de steunbetuiging van president Joe Biden aan dezelfde American football-ploeg meer bekijks trok dan de zijne, gaf hij zijn werknemers de opdracht om hem alomtegenwoordig op eenieders tijdlijn te maken. Z. Schiffer, Extremely hardcore: inside Elon Musk’s Twitter, New York: Portfolio/Penguin 2024 (in het Nederlands verschenen bij Bot Uitgevers).
• 2) 

  De ontwikkelingen volgden elkaar snel op. De verkozene zelf zegde in januari nog vóór de inauguratie toe het recent ingegane verbod op TikTok uit te stellen, waardoor het Chinese sociale medium slechts een ogenblik op zwart was in de VS.
• 3) 

  Het Britse data-analysebedrijf Cambridge Analytica zou diensten hebben verleend aan de pro-Brexitbeweging Vote Leave en de eerste presidentiële campagne van Trump, waarvoor het de persoonsgegevens van meer dan vijftig miljoen Facebookgebruikers had gebruikt om te kunnen inspelen op psychologische kenmerken van kiezers.
• 4) 

  Zie bijlage 2, ‘Overzicht van verwachte wetgeving volgend uit het Regeerprogramma’, bij Regeerprogramma. Uitwerking van het hoofdlijnenakkoord door het kabinet, 13 september 2024, p. 135.
• 5) 

  Verordening van het Europees Parlement en de Raad van 13 maart 2024 betreffende transparantie en gerichte politieke reclame PbEU 2024, L 900.
• 6) 

  Bij de inauguratie van Trump balde nog meer macht samen: ook Jeff Bezos, Sundar Pichai en Tim Cook (aan het hoofd van resp. Amazon, Google en Apple) kregen een prominente plek.
• 7) 

  G.­ Valk, ‘Volt vertrekt als eerste partij in Nederland van X’, NRC 11 januari 2025.
• 8) 

  Incl. overheidskanalen.