Kiezen - Hoofdinhoud

Als je alleen vertrouwt op de rede, kan het slecht met je aflopen. Dat leert ons de parabel van de ezel van Buridanus. Dit hongerige dier werd op precies gelijke afstand gezet van twee gelijke balen hooi. Een redelijke keuze was niet mogelijk - want er is geen zinnig onderscheid te maken tussen de balen hooi - dus de ezel stief de hongerdood. De Nederlandse filosoof Johannes Buridan (1295-1358) was rector magnificus van de universiteit van Parijs, in de late Middeleeuwen hét centrum van kennis en onderwijs in Europa. Hij was een Europese beroemdheid, onder meer omdat hij een geruchtmakende verhouding had met de Franse koningin.

Maar Buridanus was ook berucht omwille van zijn filosofie. Of mensen de juiste keuzes maken, is volgens hem mede afhankelijk van de omstandigheden. Wat de ene keer juist lijkt, is dat de andere keer niet. Deze relativering van goed en slecht leidde destijds tot felle kritiek van theologen, die in deze opvatting een bedreiging zagen voor de eeuwige morele orde van de kerk. Zij waren het die het verhaal van de ezel van Buridanus in omloop brachten, met als doel de opvattingen van de filosoof belachelijk te maken.

Deze middeleeuwse theologen probeerden een karikatuur te maken van de idee van de mens als redelijk wezen. Het is opmerkelijk om te zien hoezeer juist deze karikatuur lijkt op het mensbeeld van moderne economen. Modellen van neoliberale economen gaan uit van een mens die altijd redelijke keuzes maakt en volledig inzicht heeft in de markt. Hoe naïef deze opvatting is, laat de huidige kredietcrisis zien: mensen wordt gevraagd een redelijke keuze te maken voor de beste hypotheek, terwijl noch de verkopende banken, noch de financiële toezichthouders precies overzien hoe die ‘financiële producten’ eruitzien.

Het verhaal over de ezel heeft een interessante boodschap: het laat zien hoezeer de vrijheid om te kiezen is gebonden aan de omstandigheden. Buridanus’ ezel is een consument, hij mag een keuze maken tussen vrijwel gelijke balen hooi die hem worden aangeboden, en die hem dus onverschillig zijn. Een schijnkeuze. Ik voel mij ook vaak als de ezel van Buridanus, als ik in de supermarkt sta om mijn brood te kiezen, maar ook bij de keuze voor mijn zorgverzekeraar, of energieleverancier. Dat is de keuze van de markt; daar kan ik kiezen tussen dingen die vrijwel inwisselbaar zijn. Met het risico dat de consument met al die volkomen willekeurige keuzes verdwaasd achterblijft, net als de ezel van Buridanus. Want over de organisatie van de zorg, of de duurzaamheid van de energie heb ik als consument weinig te zeggen. Dat is het domein van de politiek, waar we kunnen kiezen hoe we willen kiezen. En bepalen of we ons tot ezel laten maken.

Deze column verscheen in Filosofie Magazine van maart 2011