EU moet kiezen voor rechten en vrijheden van Turkse bevolking - Hoofdinhoud

Dit artikel verscheen op vrijdag 14 maart 2014 in de Volkskrant

Problemen die al jarenlang sluimerden onder de oppervlakte zijn nu tot uitbarsting gekomen in Turkije. De grootste verliezers zijn de Turkse burgers.

Terwijl de wereld zich terecht ontfermt over de steeds groter wordende crisis op de Krim en de toekomst van Oekraïne, scheurt de Turkse rechtsstaat uiteen. Problemen die al jaren onder de oppervlakte sluimerden, zijn tot een uitbarsting gekomen. Deze crisis kent alleen verliezers, met op de eerste plaats de Turkse bevolking. De vraag is wat Europa moet doen.

Afgelopen zomer togen Turken massaal de pleinen op en de straten in om te demonstreren tegen de winner-takes-all-houding van de AKP-regering en voor een liberale democratie. Wat begon als een demonstratie om een park te behouden, werd al snel een nationale aanklacht tegen een steeds autoritairdere regering. De politie sloeg de demonstraties hard neer. Op de kritiek uit het Europees Parlement reageerde premier Erdogan woedend dat hij de uitspraken van het Europees Parlement niet erkent, en het instituut zelf ook niet. Elke vorm van kritiek werd de afgelopen jaren belachelijk gemaakt, en hij zag samenzweringen van internationale media en financiële markten als verantwoordelijken voor problemen in Turkije. Maar nu hij zelf onder vuur ligt en vele kopstukken in zijn partij van corruptie worden beschuldigd, lijkt hij de woorden van Europa ineens toch te omarmen.

Zo pleit Erdogan voor een herziening van de massaprocessen, waarmee een belangrijk deel van de legertop achter de tralies werd gezet. Deze processen droegen bij aan het verstevigen van zijn politieke macht door het afzwakken van het overwegend seculiere leger. Deze strijd voerde hij overigens met steun van de Gülen-beweging, een dubieuze islamistische organisatie die Erdogan nu verwijt de rechterlijke macht te hebben ‘geïnfiltreerd’, en met wie hij een hevige machtsstrijd voert.

De Europese vraagtekens bij de eerlijkheid van deze processen werden destijds weggewuifd en belachelijk gemaakt. Er was tenslotte een scheiding der machten en een onafhankelijke rechtspraak, zo bezwoer ons de regering. Ook Erdogan stelt nu dat politie en justitie een politieke agenda hebben en niet louter naar de wet handelen. Als dit waar is, zou het onder zijn verantwoordelijkheid zijn gebeurd. De AK Partij is al 12 jaar de grootste politieke partij. In het licht van deze zeer ernstige problemen en diepe polarisatie zou het kunnen dat de huidige crisis een verandering in de houding van de Turkse regering brengt. Met de rug tegen de muur ziet premier Erdogan Europa als een mogelijke uitweg. Europa moet zich natuurlijk niet in het ene of andere kamp van een zwaar verdeeld politiek land laten trekken. Het herstel van de rechtsstaat is op zichzelf echter van groot belang, en daarnaast een voorwaarde voor toetreding tot de EU. Europa moet juist helder kiezen voor de rechten en vrijheden van de bevolking van Turkije.

De relatie tussen Turkije en Europa is de afgelopen jaren onder steeds grotere druk komen te staan. Beide verwijten elkaar niet snel genoeg voortgang te boeken in het onderhandelingsproces, en de achteruit hollende mensenrechtensituatie in Turkije heeft zelfs de grootste pleitbezorgers van Turkse toetreding aan het twijfelen gebracht. Journalisten zitten gevangen, en vreedzame demonstraties worden hard neergeslagen. De keuzes van de Turkse regering zijn absoluut niet eenduidig positief. Met twee recente wetten werden sociale media aan banden gelegd, en de benoeming van rechters en openbaar aanklagers vindt plaats met meer politieke inspraak.

Europa moet glashelder zijn en inzetten op een democratisch, seculier Turkije. Als Turkije zich verder af blijft bewegen van Europa, komt de toetreding daarmee in steeds groter gevaar. De grove schendingen van grondrechten en de rechtsstaat kunnen niet zonder consequenties blijven. Tegelijk moeten we erkennen dat we niet alleen vanwege toetreding tot Europa een relatie met Turkije hebben. Het land levert het tweede grootste NAVO-leger, en in een zeer kwetsbaar Midden-Oosten zal Turkije een belangrijke schakel met Europa moeten blijven vormen. Daarnaast zijn er ook wezenlijke economische belangen. Het Nederlands bedrijfsleven is een van de grootste investeerders in Turkije. Ook zij zijn gebaat bij stabiliteit in het land.

Of Erdogans tijd voorbij is, zal bij de lokale verkiezingen op 30 maart blijken. Als de AKP verliest, is dat voor het eerst in 12 jaar. Europa moet in elk geval een heldere keuze maken voor de bevolking. De rechtsstaat, mensenrechten en fundamentele vrijheden moeten de prioriteit zijn en blijven.

Marietje Schaake is europarlementariër voor D66.