Na Merkel verandert de EU, Nederland moet daarop inspelen - Hoofdinhoud
Het nieuwe Nederlandse kabinet in wording doet er goed aan om tijdens de formatie ook uitgebreid over Europa te spreken. Het kan immers zomaar zijn dat er na het vertrek van Merkel in de EU nieuwe plannen op tafel komen. En dan moet het Nederlandse kabinet wel een helder standpunt innemen. Merkel hield met haar stapje voor stapje–benadering rekening met de Nederlandse terughoudendheid ten aanzen van hervormingen in de EU. Haar opvolger zou er wel eens heel anders in kunnen staan.
Een van de meest brisante onderwerpen voor een nieuw Nederlands kabinet wordt het Nederlandse EU-beleid. Als de onderhandelingen tussen VVD, CDA en D66 slagen hebben we immers een minderheidskabinet van twee partijen die geen voorstander zijn van grote hervormingen in de EU, en één partij die er welwillend tegenover staat.
In de onlangs gehouden HJ Schoo-lezing geeft Sigrid Kaag openlijk toe te weinig hebben gedaan om het zuinige EU-beleid van het kabinet Rutte 3 te keren. Ze vond het moeilijk deel uit te maken van een kabinet dat de verzinnebeelding werd van de penny-wise en pound-foolish benadering in Europa. Volgens Kaag liepen we belangrijke fondsen voor de wetenschap mis vanwege kortzichtige en hardvochtige begrotingspolitiek.
Ze pleitte voor een Europapolitiek die gericht is op verregaande eenwording om een economische en politieke machtspositie in de wereld in te nemen die betekenis geeft aan haar morele gezag. Maar de beoogde coalitiepartijen van D66, de VVD en het CDA, staan er heel anders in. Zij zijn mogelijk bereid beperkte hervormingen van de EU te accepteren, maar zijn veranderingsschuw geworden uit angst om stemmen te verliezen aan de eurosceptische partijen ter rechterzijde. Rutte 3 straalde daarom ook het beeld uit van behoud in plaats van van verandering.
Maar binnen de EU waait inmiddels een andere wind. Daar realiseert men zich dat Europa op een zijspoor belandt als het zich niet assertiever opstelt in het internationale krachtenveld waar het er steeds ruiger aan toegaat. Diverse Europese regeringsleiders vinden dat de EU na de krediet- en vluchtelingencrisis, na de Brexit en Trump fit for change is. De discussie hierover vindt de komende jaren plaats in Brussel en in de hoofdsteden van lidstaten, Den Haag niet uitgezonderd.
Het is te vroeg om nu al over een mogelijke trendbreuk in het EU-beleid te spreken. De komende maanden zal er immers geen belangrijke punten op de agenda staan. Eerst moet er een nieuw Duits kabinet worden geformeerd. En dat duurt nog wel even, gezien de verschillen tussen de partijen die met elkaar aan tafel gaan. Interessant wordt het pas als Frankrijk in januari het EU-voorzitterschap op zich neemt terwijl de voorbereidingen voor de presidentsverkiezingen in volle gang zijn. Anders dan bij ons kan de EU daar een belangrijk verkiezingsthema worden. En als de Franse presidentsverkiezingen in mei volgend jaar zeker achter de rug zijn zou het zo maar kunnen dat er een nieuwe wind gaat waaien in Europa.
Aan de kandidaat-bondskanseliers zal het niet liggen. Zij hebben alle drie ideeën over hervormingen in de EU die verder gaan dan wat Angela Merkel ooit heeft voorgesteld. Zij zullen dus eerder dan Merkel geneigd zijn in te gaan op de vele voorstellen van Macron om de EU te hervormen. Merkel was immers wars van grote vergezichten omdat deze volgens haar tot onnodige meningsverschillen leiden over de verre toekomst, terwijl de problemen van vandaag nog niet zijn opgelost. Met haar politieke attitude heeft zij niet alleen veel bereikt, maar heeft ze er ook vakkundig voor gezorgd dat lastige onderwerpen stilzwijgend van de agenda werden afgevoerd. Zo behield zij de statuur van miss Europe, terwijl de vele plannen van Emmanuel Macron om de eurozone te hervormen in de la belandden.
Het is de vraag of de opvolger van Merkel zich zal neerleggen bij zoveel nuchterheid. De grootste kanshebber voor het kanselierschap van dit moment, de sociaaldemocraat Olaf Scholz, stond immers zelf aan de basis van het Coronaherstelfonds. De creatieve gedachte achter dit fonds, alle lidstaten leggen geld in dat daarna wordt herverdeeld, lijkt sterk op de Duitse regeling om geld van de meer vermogende deelstaten als Beieren te herverdelen ten bate van de armere deelstaten zoals het Oost-Duitse Mecklenburg-Voorpommern.
Als Scholz kanselier wordt wil hij nauw samen optrekken met Frankrijk om gezamenlijk de Europese soevereiniteit te versterken. Om de EU slagvaardiger te maken wil hij bovendien EU-besluiten op het gebied van buitenlands beleid en financiën met gekwalificeerde meerderheid nemen. Armin Laschet, de kanseliersdidaat van Merkels partij de CDU, bekritiseerde Merkel vlak voor de Coronacrisis omdat ze te weinig inging op de vele voorstellen van Macron om de EU te hervormen.
Als hij gekozen wordt als kanselier wil hij direct om de tafel met Emmanuel Macron en de Italiaanse premier Mario Draghi om de toekomst van Europa te bespreken. Maar het meest pro-EU zijn de Groenen, die staan voor een federaal Europa, een politieke upgrade van de eurozone en Europese belastingen.
Dit alles betekent overigens niet dat voorgestelde hervormingen ook meteen worden doorgevoerd. Er zijn immers ook genoeg tegenkrachten in Europa. Maar het betekent wel dat debatten in de Europese Raad langs andere lijnen zullen lopen. Immers, waar Merkel alleen wilde praten over haalbare voorstellen, lijkt het er sterk op dat haar opvolger, wie het ook wordt, openstaat voor discussie over fundamentele vragen over de toekomst van de EU. Voor Nederland heeft dat tot gevolg dat de regering zich moet voorbereiden op een diskussionsfreundlichere EU en dus ook op fellere debatten in Den Haag zelf. Het tijdperk Merkel waarin EU-maatregelen dan wel als alternativlos worden voorgesteld of stilzwijgend van de agenda worden afgevoerd is binnenkort voorbij.
Hanco Jürgens is wetenschappelijk medewerker van het Duitsland Instituut Amsterdam.
Een eerdere versie van dit artikel verscheen in Het Parool.