De strijd over de rechtsstaat blijft een politiek-juridisch pokerspel - Hoofdinhoud

De strijd om de rechtstaat in Polen blijft een politiek-juridisch pokerspel. Met de verkiezingen in oktober kan een einde komen aan het verval van de rechtstaat in Polen. Veel hangt van de democratische oppositie af. Maar de Europese Commissie i kan ook een doorslaggevende rol spelen. Het gaat dan om het wel of niet uitbetalen uit het coronaherstelfonds aan Polen. Blijft Polen in het voetspoor van Hongarije democratie en rechtstaat ondermijnen of niet?

In september 2022 heeft het Europees Parlement geconstateerd dat Hongarije geen democratie meer is, meer een electorale autocratie d.w.z. een constitutioneel systeem waarin verkiezingen plaatsvinden, maar waar geen respect is voor democratische normen en standaarden. Een gebrek aan daadkrachtig optreden van de EU i heeft dat mogelijk gemaakt. Pas medio december jl. heeft de Europese Commissie Hongarije gekort: 6,3 miljard euro uit cohesiefondsen aan Hongarije is bevroren, 5,8 miljard euro uit het Europese coronaherstelfonds is wel uitbetaald.

Het geblokkeerde geld komt vrij als het land het werk maakt van het bestrijden van corruptie en de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht en de media. Dat was een historisch besluit. Voor het eerst heeft Brussel het rechtstaatmechanisme ingezet, twee jaar nadat het is ingesteld.

En hoe is het met Polen gesteld? Deze oorlog toont Polen voordelen van de EU en van de NAVO lidmaatschap. Toch voert Warschau binnen de EU strijd. De regering hoopte dat door de oorlog in Oekraïne het dossier ‘rechtsstaat in Polen’ van de agenda zou verdwijnen.

Al sinds 2016 maakt Brussel zich ernstige zorgen over rechtstaat in Polen onder de PiS machthebbers (zie “2022 Rule of Law Report. Country Chapter on the rule of law situation in Poland”).

Zeven jaar na activering van de artikel 7-procedure in januari 2016 is Polen een "juridisch zwart gat" geworden, stelt prof. Laurent Pech. “Polen is een lidstaat waar al haar hoogste rechtbanken nu onrechtmatig zijn samengesteld; waar elke gerechtelijke benoemingsprocedure sinds 2018 inherent gebrekkig is vanwege de betrokkenheid van een ongrondwettelijk orgaan; en waar kernvereisten van de EU en het EVRM met betrekking tot effectieve rechtsbescherming en het fundamentele recht op een bij wet ingestelde onafhankelijke rechtbank in 2021 en 2022 als "ongrondwettelijk" werden beschouwd door het orgaan dat zich voordeed als het Poolse Constitutionele Tribunaal” - schrijft hij.¹ Volgens prof. Pech wordt “Polen niet langer geconfronteerd met een crisis van de rechtsstaat, maar met een ineenstorting van de rechtsstaat".

Polen voert oordelen van het Europese Hof van Justitie (EHvJ) niet uit. De opgelegde boete van een miljoen euro per dag voor het niet afschaffen van de tuchtkamer (vanaf oktober 2021) is opgelopen tot meer dan 450 miljoen euro per dag.

Het Poolse Grondwettelijk Tribunaal erkent het primaat van de Europese recht niet. Hiermee plaatst Polen zichzelf buiten de Europese rechtsorde. En de vraag rijst wat zo’n land nog in de EU doet.

De Poolse onafhankelijke rechters en juristen voelen zich eenzaam in hun strijd voor behoud van de rechtsstaat. Hun handicap is dat er weinig vertrouwen in de Poolse rechtspraak is. Dat de eerbiediging van de rechtstaat ook belangrijk voor bedrijven is, dat de EU een rechtsgemeenschap is verankerd in juridische en institutionele kaders, en dat Polen de EU van binnenuit kapotmaakt, dat willen deze rechters en juristen duidelijk maken.

Ze hebben zich verenigd in de stichting “Wolne Sady” (Vrije Rechtbanken) en in KOS (Comité ter Verdediging van Rechtbanken). De onafhankelijke rechters en juristen eisen nu de opheffing van de Raad van de Rechtspraak. Die zorgt voor de aanvoer van nieuwe regeringsgezinde rechters, inmiddels maar liefst 2500 in getal. Er heerst chaos want echte rechters bestrijden uitspraken van die nieuwe rechters.

Sinds vorig jaar is Warschau bereid tot concessies om 36 miljard euro uit het coronaherstelfonds los te krijgen (24 miljard euro aan giften en 12 miljard aan goedkope leningen om het land te helpen met energie transitie en infrastructuur projecten). In juni 2022 heeft de Europese Commissie het Poolse coronaherstelplan goedgekeurd maar de uitbetaling verbonden aan conditionaliteitsprocedure. Polen moet een aantal ‘milestones’ realiseren. Dit tot grote ontsteltenis van de oppositie in Polen en ook het Europees Parlement. Men was verbolgen over de gestelde voorwaarden. De rechtstaat is de dupe, zeggen critici.

De regering van Mateusz Morawiecki aanvaardde in juni 2022 de drie principiële voorwaarden die Von der Leyen sinds najaar 2021 publiekelijk aan de Poolse autoriteiten had gesteld. Het betreft de afschaffing van de tuchtkamer en terugkeer van de door deze kamer ontslagen rechters, hervorming van het tuchtstelsel en met name voorkomen dat het voorleggen van een prejudiciële vraag aan het EHvJ en de inhoud van de arresten nog als disciplinaire overtredingen kunnen worden aangemerkt.

De aan Polen gestelde ‘milestones’ zijn niet voldoende dekkend. Ze waarborgen niet een effectieve bescherming van de onafhankelijkheid van rechters en de rechterlijke macht en gaan voorbij aan uitspraken van het EHvJ. Daarom vechten vier Europese rechtersverenigingen bij het Europese Hof van Justitie de rechtmatigheid van het besluit om Polen gebruik te laten maken van het coronaherstelfonds aan.

Nu wil Morawiecki de nieuwe wet over het Hooggerechtshof (met daarin een aantal aanpassingen in de richting van de door EK gestelde voorwaarden) aan Brussel slijten. Hiermee is het coronasteungeld nu de inzet van een pokerspel tussen Warschau en Brussel. En van politieke chantage van de democratische oppositie. De regeringspartij PiS lanceerde een krachtig frame: een goede patriot laat dat geld niet lopen en de Polen hebben het recht op dit geld.

Vooral Burgerplatform (vijand nummer 1 van PiS) zit in een lastig parket, bang voor het etiket “liberale politici die Polen geld hebben afgepakt”. Een heikel dilemma vlak voor de verkiezingen terwijl de inflatie hoog is (16%) en de koopkracht daalt.

In Polen worden de komende verkiezingen door de democratische oppositie als de belangrijkste sinds 1989 beschouwd. De inzet van de verkiezingen is machtsovername na acht jaar PiS, dat is de conditio sine qua non voor het einde van de verval van de rechtsstaat.

De positie van de PiS is verslechterd. De regering verliest de meerderheid in de Sejm als “Solidair Polen” de partij van minister van Justitie Ziobro (18 zetels) tegen de deal met Brussel over de rechtsstaat stemt. Ziobro is fel tegen want zijn levenswerk wordt teniet gedaan.

Mocht de Commissie besluiten tot de uitbetaling van het coronasteungeld dan werpt ze een reddingsboei (geld en ook morele winst) aan de PiS-regering. Dat zou een dreun teweegbrengen bij de oppositie en onafhankelijke rechters. Dit vraagt om behoedzaam opereren van de Commissie. Haar geloofwaardigheid als de hoeder van verdragen staat op het spel.

Malgorzata Bos-Karczewska is een Pools-Nederlandse journaliste, hoofdredacteur van de website Polonia.nl, voor Polen in Nederland.

[1] Pech, Laurent: 7 Years Later: Poland as a Legal Black Hole, VerfBlog, 2023/1/17.