Referendum in Delft en Bolsward in december 1952 - Hoofdinhoud
De Nederlandse kiezer sprak zich op woensdag 1 juni 2005 uit over de Europese Grondwet. Bijzonder genoeg was dit niet het eerste referendum over de Europese Grondwet in Nederland. Op woensdag 17 december 1952 werd in Delft en Bolsward een volksstemming over hetzelfde onderwerp georganiseerd.
Dit proef-referendum was een initiatief van de Europese Beweging Nederland i, en kreeg nationale en internationale aandacht. Ministers, Tweede-Kamerleden en andere prominenten bezochten beide steden ter ondersteuning van de propagandacampagne voor een 'ja'. De referendumuitslag was voorpaginanieuws voor alle landelijke dagbladen.
Inhoudsopgave
In de jaren na de Tweede Wereldoorlog kreeg de Europese samenwerking snel gestalte. In 1948 organiseerde de Europese Beweging een conferentie in Den Haag, die aan de wieg stond van de Raad van Europa i. Drie jaar later verenigden Frankrijk, Italië, West-Duitsland en de Beneluxlanden zich in de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal (EGKS). In veel Europese landen bestond een bijzonder sterke Europese federale beweging, omdat bij veel mensen de overtuiging leefde dat een herhaling van de Tweede Wereldoorlog voorkomen kon worden als Europese landen nauwer zouden samenwerken. Ook werd in Straatsburg een ontwerp-Europese Grondwet i voorbereid.
Vanuit deze achtergrond besloot de voorzitter van de Europese Beweging in Nederland, dominee Tjeerd Oeds Hylkema uit Giethoorn, een volksraadpleging te organiseren om zo te peilen hoe de Nederlander over Europese integratie dacht. De keuze viel op Delft en Bolsward omdat de lokale stembusresultaten van de recente Tweede-Kamerverkiezingen van juni 1952 i vrij getrouw de landelijke verkiezingsuitslag spiegelden. Ook kwam de bevolkingssamenstelling uitgesplitst naar kerkgenootschap (Rooms Katholiek, Nederlands Hervormd, Gereformeerd, niet aangesloten) in beide steden overeen met Nederland als geheel.
DE VRAAG aan de inwoners van Delft en Bolsward:
;
Meent u, dat de Europese volkeren bepaalde gemeenschappelijke belangen voortaan gezamenlijk dienen te behartigen, en wenst u daartoe:
;
een VERENIGD EUROPA
onder een EUROPESE OVERHEID
en met een DEMOCRATISCHE VERTEGENWOORDIGING
te omschrijven in een EUROPESE GRONDWET?
;
Ja
Neen
Hoewel het ging om een proef-referendum waarvoor vanzelfsprekend geen opkomstplicht bestond, zette heel politiek Den Haag zich in om van de campagne een succes te maken. Wekenlang werd in beide steden een intensieve propagandacampagne gevoerd. Vrijwel alle politieke partijen riepen op tot een 'ja'. De enige tegenstanders bevonden zich uiterst links en rechts van het politieke spectrum.
Zo verspreidden communisten in Bolsward vlak voor het referendum pamfletten eindigend met een driewerf "Stemt niet". In Delft gaf een 'comité van Gereformeerde kiezers' het parool uit zich van stemming te onthouden. Electoraal legden deze partijen echter weinig gewicht in de schaal. Veel prominente politici voerden actief campagne in beide steden. Zij trotseerden hierbij de gure winter, om in de Delftse en Bolswardse zalen en sociëteiten hun standpunt te verkondigen.
Delft
In Delft was op de vooravond van het referendum een drukbezochte slotvergadering georganiseerd, waarin onder meer de Tweede-Kamerleden Marga Klompé i (KVP) en Hendrik Kikkert i (CHU) aanwezig waren. Klompé zei dat eenwording Europa's redding en roeping betekent. "Souvereiniteit is een uitgehold begrip", betoogde Klompé, "Nederland is niet souverein meer: want wat betekent souvereiniteit als andere landen ons geen grondstoffen leveren?"
De rechtsgeleerde André Donner i schetste het brede historische perspectief, door uiteen te zetten dat eenwording niets nieuws is. De vader van onze huidige Justitie-minister memoreerde dat ons eigen land datzelfde proces heeft doorgemaakt: de vroegere graafschappen en hertogdommen kwamen in de federale structuur van de Unie van Utrecht met de Zeven Verenigde Nederlanden. Donner meende dat het maximaal 20 jaar zou duren voordat het Verenigd Europa een feit was.
Bolsward
In Bolsward ontving burgemeester Bruinsma op de slotavond van de campagne de KVP-minister van Wederopbouw en Volkshuisvesting Herman Witte i, nadat eerder ook vice-premier Louis Beel i een toespraak in de stad had gehouden. Als oud-Harlinger haalde Witte jeugdherinneringen op aan Nieuwjaarsfeesten die hij in Bolsward vierde "met al de lieve meisjes". In zijn speech, die in het Fries werd voorgedragen, benadrukte Witte dat het een grote ramp zou zijn wanneer de nationale cultuur verloren zou gaan in het grote geheel. Volgens hem behoeft dat ook niet het geval te zijn. Juist in een Verenigd Europa zal de eigen nationale cultuur een nieuwe glans krijgen. Ook Tweede-Kamerlid Gerard Nederhorst i (PvdA) hield een pleidooi voor behoud van Nederlandse eigenwaarde en cultuur in een Verenigd Europa.
De volgende spreker was het Tweede-Kamerlid Henk Korthals i (VVD), die met de vuist gesticulerend als het ware de Europese eenheid in de geest van zijn toeschouwers hamerde. Tijdens de speech van de laatste spreker, het Amsterdamse raadslid Van Rij (ARP), viel door het gure weer de stroom uit. De heer Van Rij, niet voor een kleintje vervaard, vervolgde zijn rede echter alsof er niets aan de hand was. De toehoorders, al evenmin bang in het donker, luisterden tot grote verwondering der buitenlanders, die een paniekje hadden verwacht, in het pikdonker aandachtig naar een stem. IJlings haalde men enkele kaarsen en zaklantaarns en een ouderwetse petroleumlamp.
Gedurende twee dagen (16 en 17 december) waren beide steden het middelpunt van nationale en internationale mediabelangstelling. Tientallen journalisten en politici uit onder meer Frankrijk, België, Luxemburg, Duitsland, Amerika en Engeland waren ter plekke om de gebeurtenissen te verslaan of de bevolking tot stemmen op te roepen.
Zowel in Delft als in Bolsward werd de hele stad opgetuigd voor de unieke gebeurtenis. Van de kerktorens in beide oude binnensteden waaiden groen-witte vlaggen met de "E" van Europa, terwijl fietsen waren voorzien van vlaggetjes met Europa-emblemen. Boven de vele grachten hingen spandoeken, terwijl de plaatselijke middenstand etalagewedstrijden organiseerde.
In Bolsward had een herenmodezaak in haar etalage een stemhokje gebouwd met daarnaast een stembus en groen-witte Europa-vlaggen. Een banketbakker maakte een speciale witte Europa-pudding met groene slagroom, die zijn première beleefde tijdens het diner ter ere van het bezoek van minister Witte op de avond voor het referendum. Een andere winkelier zette een ongekleed poppetje op een landkaart en voorzag het van het volgende bijschrift:
"zonder een Verenigd Europa is de toekomst die ons wacht
gelijk een kikker kaal en glad,
armetierig op een pompeblad".
Het Europa-logo was een ontwerp van Churchill Jr., het propagandamateriaal (vlaggen, spandoeken e.d.) was betaald door de Amerikaanse ambassade. Toch vonden ook lokaal veel initiatieven plaats. "Floodlights" zorgden in de donkere winterdagen voor een permanente verlichting van de Nieuwe Kerk in Delft en het raadshuis van Bolsward, wat de gebouwen een "moderne uitstraling gaf". Een grote melkfabriek nabij Bolsward gaf op de dag van het referendum aan alle klanten een blikje room, waarop een aansporing tot stemmen was geplakt.
Op de bewaarschool in Bolsward vlochten leerlingen matjes met in het hart de "Europese plakzegel", en er onder "Voor vader en moeder". Leerlingen van ulo-, technische, huishoud- en hogere burgerscholen schreven opstellen over de Europese eenheid, die zij op de verkiezingsdag overhandigden aan de Europese beweging. Ze waren vergezeld van een muziekcorps en na afloop van een korte plechtigheid zongen zij uit volle borst het Friese volkslied.
In beide steden waren de stembureaus waren van 8 uur 's ochtends tot 8 uur 's avonds open. De opkomst in beide steden was hoog: 88,2 procent in Bolsward, en 74,8 procent in Delft.
Delft
In Delft werden de kiezers van stembureau I opgewacht door de voorzitter met een vervaarlijke Gerbrandy-snor, die de stembiljetten overhandigde. Gerard van Walsum i, die de burgemeestersketen van Delft in juli 1952 had ingeruild voor die van Rotterdam, was nog steeds in Delft woonachtig en ging dan ook met zijn echtgenote stemmen.
De meeste stemmen werden uitgebracht aan het eind van de werkdag; ondanks de regengordijnen liep het tussen 7 en 8 storm op de stembureaus. In Delft viel een bejaard heertje bij het verlaten van het stembureau pijnlijk op de spiegelgladde straat. Zijn enige reactie was: "Het is het wel waard geweest".
Op het stadhuis werd een pasgetrouwd paartje in de gelegenheid gesteld te stemmen en door de ambtenaar van de Burgerlijke Stand gewezen op het belang van deze dag, nu zij in het huwelijksbootje stapten. "Gij zult misschien in uw leven nog eens de eenwording van Europa meemaken", zeide hij. "Voor mijzelf ben ik niet zo optimistisch meer..."
Twee mobiele stembureaus - één manschappen-wagen der gemeentepolitie en één materiaalauto van de Technische Hogeschool - reden langs ziekenhuizen en inrichtingen, speciaal voor zieken en ouden van dagen. Voor de oudjes bleek het een sensationeel verzetje. De stembus werd uit de overvalwagen binnengedragen, en achter een wijd-uitwaaierende kamerpalm hanteerden de bejaarden het rode potlood. In ziekenhuizen werden de patiënten tijdens het stemmen afgeschermd met oude parapluie of een stuk karton.
Bolsward
Het zou overdreven zijn om te schrijven dat Bolsward «op z'n kop» stond. Journalisten zagen huisvrouwen en arbeiders met een gezicht van «mij-hoef-je-niets-te-vertellen» naar de stemlokalen gaan. Maar al deze uiterlijke onverschilligheid, deed niets af aan het feit dat het in deze eeuwenoude Friese stad een beetje zondag was. Zo gaf een ijverig muziekcorps Bolsward een plezierig gevoel, hoewel miezerige regentjes af en toe de stemming trachtten te bederven. De orgeldraaier vatte alle politieke wijsheid kernachtig samen: "Als hiel Europa der krekt sa oer tinkt as wij, scil der moglik far us bern 'n bettere tijd oanbrekke."
De organisatie had niets aan het toeval overgelaten. De afdeling Gemeentewerken zorgde ervoor dat geen enkele Bolswarder met een beroep op de onbegaanbaarheid van de wegen kon thuisblijven. Onder leiding van de heer J.P. Postma rukten om zeven uur 's ochtends 25 man uit, gewapend met zand en zout, 'waardoor Bolsward binnen enkele uren de schoonste stad van Noord-Nederland was.'
In Bolsward haalden grote, rode bussen met groen-witte Europavlaggen de ouderen van dagen van huis - precies als met echte verkiezingen. Ze schoven in het grijs van deze decembermiddag naar de meneer met het stembiljet, namen het potlood ("niet bevochtigen" stond erbij) en stemden.
En als er een fotograaf was die een plaatje wilde maken, dan zette zo'n oude trotse Friese vrouw haar gouden kap even goed, keek standvastig de wereld in en liet zich kieken met een "progressieve" uitdrukking op het gezicht, alsof er geen afstand tussen haar tijd en het woelige heden met dat nieuwe Europa bestaat.
De referenda hadden een zeer kalm verloop. Zowel te Bolsward als te Delft was de verkiezingsuitslag ondubbelzinnig: het 'ja' kreeg een overweldigende meerderheid.
Delft
Het stadhuis in Delft was op de verkiezingsavond het middelpunt van de belangstelling. Honderden officiële personen verdrongen zich in de raadzaal, waar de uitslagen zouden worden bekendgemaakt. De minister van Buitenlandse Zaken, Joseph Luns i arriveerde tegen halfnegen. Hij werd ontvangen door de loco-burgemeester J.A. Lausberg. Ook PvdA-coryfee Koos Vorrink i was bij de uitslag aanwezig.
In een toespraak zei Lausberg dat het slechte weer er deels de oorzaak van was, dat de opkomst niet nog groter was geweest. Het feit, dat de Delftenaren om over een idee te stemmen waren opgekomen, was voor hem het bewijs dat deze Europese Beweging aan invloed won. Hierna voerde minister Luns het woord, die sprak van een boven verwachting gunstig resultaat. "Er is hier een verheugend getuigenis gegeven voor een ideaal, waarvoor wij kunnen strijden."
Verkiezingsuitslag Delft 17 december 1952
|
Aantal stemmen |
Procentueel |
|---|---|---|
Aantal kiesgerechtigden |
39039 |
|
Uitgebrachte stemmen |
29188 |
74,8% |
Vóór een Verenigd Europa |
27168 |
93,1% |
Tegen |
1551 |
5,3% |
Ongeldig |
469 |
1,6% |
Bolsward
Burgemeester Bruinsma geboortig uit Utrecht, destijds gemeentesecretaris te Delft, die Fries leerde om Fries met de Friezen te zijn, liep in een zwart costuum te allen tijde gereed om wie dan ook te ontvangen: daar een Amerikaanse radioreporter, hier een Luxemburgse radioman, verderop een man die Arabisch door een microfoon sprak, een Duitser, de stadhuisbode over de schoolkindertjes, en misschien ook nog, voor deze ene keer ver achteraan, zijn echtgenote over «kom je vandaag nog thuis eten».
Bruinsma werd op zijn inspectietocht langs de stemlokalen aangesproken door een bejaard boertje, die hem zei: «Ik stem voor een Verenigd Europa, maar het spijt me toch dat niemand iets verteld heeft wat er nu eigenlijk tégen is.» Dit verleidde een verslaggever van de Telegraaf tot de volgende beschouwing:
"In de wereld heeft haast alles een voor en een tegen. Ook de plaatselijke organisatiecommissie voor het referendum voelde het gemis aan belichting van beide zijden, doch zij heeft geen enkele spreker kunnen vinden die bereid was op een der propaganda-avonden een redevoering te houden waarin de raad werd gegeven tegen te stemmen. Zo leek het wel of alles en ieder alleen maar vóór een Europese eenheid was."
Verkiezingsuitslag Bolsward 17 december 1952
|
Aantal stemmen |
Procentueel |
|---|---|---|
Aantal kiesgerechtigden |
4208 |
|
Uitgebrachte stemmen |
3714 |
88,2% |
Vóór een Verenigd Europa |
3586 |
96,6% |
Tegen |
105 |
2,9% |
Ongeldig |
23 |
0,6% |
Referendum van 1 juni 2005
Het landelijk referendum over de Europese Grondwet van woensdag 1 juni 2005 gaf een ruime overwinning voor het nee: 61,5 procent van de Nederlandse kiezers stemde tegen. Delft en Bolsward bleven onder dit landelijk gemiddelde, al behaalde het nee in beide steden een comfortabele overwinning.
In Delft was de opkomst 65,3 procent - 47,0 procent stemde vóór en 53,0 procent tegen.
In Bolsward was de opkomst 68,4 procent - 40,0 procent stemde vóór en 60,0 procent tegen.
Het referendum van december 1952 vond niet plaats in een politiek vacuüm. De Tweede Wereldoorlog lag nog vers in het geheugen, omdat deze slechts zeven jaar daarvoor was afgelopen. De Sovjet-Unie, waar Stalin nog steeds de onbetwiste leider was, had tussen 1948 en 1952 het IJzeren Gordijn opgetuigd, en in juni 1950 was de Korea-oorlog uitgebarsten. West-Europese landen vormden in 1951 de Europese Gemeenschap van Kolen en Staal (EGKS), terwijl ook gesproken werd over de vorming van een Europees Defensiegenootschap. De Europese Beweging kreeg in veel West-Europese landen een enorme aanhang. Proef-referenda over een Europese Grondwet vonden op lokaal niveau ook plaats in Duitsland (1951) en België (1953).
In september 1952 stelde het parlement van het EGKS een constitutionele commissie in, die als taak had een Europese Grondwet te ontwerpen. Namens Nederland zaten Pieter Blaisse i (KVP), Gerrit Vixseboxse i (CHU), en Sieuwert Bruins Slot i (ARP) in deze commissie. De verkiezingsuitslag in Delft en Bolsward kwam - niet toevallig - enkele dagen voordat de EGKS-commissie met een voorontwerp voor een Europese Grondwet i kwam. De Telegraaf kopte op woensdag 22 december 1952: "Grondwetscommissie stelt voor: 30 Nederlandse parlementsleden in Europese Volkskamer".
De Franse verkiezingen van januari 1953 betekenden echter een streep door deze plannen. In de ontwerp-Grondwet was een centrale plek ingeruimd voor samenwerking op defensiegebied. Generaal De Gaulle, die net de verkiezingen had gewonnen, moest niets weten van een gezamenlijke Europese defensie. Het parlement van de EGKS nam in maart 1953 nog wel met grote meerderheid de vers ontworpen Europese Grondwet aan, maar de regeringen van de lidstaten hebben hier verder niets meer mee gedaan. Plannen voor een Europese Grondwet verdwenen hierdoor bijna dertig jaar in de ijskast, totdat het Europees Parlement in 1979 de handschoen weer opnam.
Deze module is gebaseerd op:
-
-Het Nieuwsblad van het Noorden, 16, 17 en 18 december 1952
-
-De Telegraaf, 17 en 18 december 1952
-
-De Volkskrant, 17 en 18 december 1952
-
-Trouw, 17 en 18 december 1952
-
-Nieuw Rotterdamse Courant, 18 december 1952
-
-Panorama, 2 januari 1953
Om het beeldende, archaïsche Nederlands uit de krantenartikelen zo veel mogelijk intact te laten, heeft de redactie van GrondwetEuropa ervoor gekozen zo veel mogelijk te parafraseren en slechts waar nodig de tekst van een context te voorzien. De integrale teksten van de artikelen uit de Telegraaf en het Nieuwsblad van het Noorden zijn toegankelijk via de links.
Te raadplegen:
Op de site Beeld en Geluid