Hoe Juncker mikt op politieke ommezwaai - Hoofdinhoud

Tegelijk met een onverwacht energie- en klimaatakkoord nam de Europese Raad afscheid van voorzitter Van Rompuy en Commissievoorzitter Barroso. De nieuwe Commissievoorzitter Juncker, verwijzend naar de kloof van de EU met het publiek, noemt zijn team ‘de laatste kans voor Europa’. Juncker wil dat de Commissie meer politiek (naast uitvoerend) opereert. In tegenstelling tot Barroso wil hij desnoods los van de Europese Raad opereren. Dat betekent een breuk met het verleden. 

Tegen de zin van oppermachtig Duitsland in gaf Juncker Frankrijk via de socialist Pierre Moscovici i de mammoetportefeuille Economische en Financiële Zaken, Belastingen en Douane. Berlijn vreest dat Moscovici geen saneerder is, zoals zijn voorganger de Fin Olli Rehn i. Nederland heeft van de zomer tevergeefs op die post gemikt. 

Italië bereikt de Brusselse binnenring (waar het even afwezig was) via Federica Mogherini i. Zij is de Hoge Vertegenwoordiger voor het Buitenlands en Defensiebeleid, leidt bovendien de maandelijkse ministerraad Buitenlandse Zaken en is tevens vicevoorzitter.

De kleinere landen, waaronder Nederland met Frans Timmermans i op kop, bezetten de zes andere vicevoorzittersposten. De traditionele vrees van de kleinere landen dat de ‘grote jongens’ hen in de Commissie wegdrukken is zo door Juncker weggenomen. Vanwege zijn supergroot takenpakket krijgt Timmermans een extra groot kabinet van naaste medewerkers.

Jean-Claude Juncker i noemt zijn Commissie een ‘winning team’. Zijn ploeg wijkt sterk af van de Commissies Barroso I en II. Dit betreft de samenstelling (meer politieke zwaargewichten), de structuur (zeven ondervoorzitters als coördinators) en het programma (minder regelgeving als 1e programmapunt). Meer details hierover in onze analyse van september i. Toch past hier wel de kanttekening dat in 1995 de Commissie Santer eveneens begon onder het motto ‘Niet meer maar betere regelgeving’. 

Juncker maakt een eind aan het presidentiële systeem van zijn voorgangers Delors i, Prodi i en Barroso i. Via het verweven van hun taken worden alle 27 Commissieleden verantwoordelijk voor het totále beleid. ‘Wij kiezen voor een nieuw systeem van besluitvorming’ zegt de nieuwe Commissiewoordvoerder Margaritas Schinas. 

De Commissie wil de ‘motor van de Europese integratie worden’. Dat is een term die sedert het vertrek van Commissievoorzitter Jacques Delors in 1995 in onbruik was geraakt. Wel is het kwestieus of de politiek dominante Europese Raad zo’n opwaardering van de Commissie accepteert. 

Maar kan iemand, als Juncker’s aanpak werkt – dat moet nog wel blijken – hem tegenhouden? Op 5 november bij zijn eerste persconferentie waste een zelfverzekerde en gevatte Juncker meteen de Italiaanse regeringsleider Matteo Renzi, die de Commissie Barroso had bekritiseerd, de oren. ´Ik eis respect voor ons werk´ zei de Luxemburger. Het leek wel of Jacques Delors teruggekeerd was. Meer daarover hieronder.

Eind oktober kreeg de Commissie Juncker de goedkeuring van het Europees Parlement en vervolgens tijdens de sessie van 23/24 oktober unaniem van de Europese Raad. Deze aanpak weerspiegelt zijn dubbelmandaat: zowel van de kiezers als van de 28 betrokken regeringen. Op 1 november heeft Juncker het werk van zijn voorganger Barroso overgenomen. 

Meteen na zijn aantreden werd voorzitter Juncker aangeschoten wild na de onthulling dat Luxemburg grote bedrijven en steenrijke families toestaat de vennootschapsbelasting op grote schaal te ontwijken. In de jaren dat Juncker Luxemburg als minister-president leidde sloot het Groothertogdom 548 geheime fiscale akkoorden (zogenaamde rulings) met 343 multinationals en families van over de hele wereld waardoor die in hun thuisland nauwelijks nog belasting betalen. 

Deze bedrijven ontweken aldus talloze miljarden, terwijl het piepkleine Luxemburgburg zelf aldus jaarlijks 1,5 miljard aan fiscale inkomsten opstrijkt. Accountantsbureau PricewaterhouseCoopers is in dit verband de spil, zo onthulde het International Consortium of Investigative Journalists.

In juli bij zijn aantreden als Commissievoorzitter had Juncker beloofd meer ethiek, dus eerlijkheid, in het Europese belastingsysteem te willen brengen. Na zich enkele dagen voor de golf van mediakritiek schuil te hebben gehouden, liet Juncker het Europees Parlement weten inderdaad politiek verantwoordelijk voor de rulings te zijn. ´Maar ik ben niet de architect daarvan´, zei Juncker. Hij betoogde dat 22 landen zulke afspraken toestaan. Dit systeem is kortom niet illegaal.

Juncker kondigde een voorstel aan waarbij de fiscus wordt verplicht in de hele EU de gegevens over deals met multinationals openbaar te maken. De Duitse minister van Financiën Wolfgang Schäuble i had hierop aangedrongen. Behalve Luxemburg staan binnen de EU Nederland, Ierland, Malta, het Britse Gibraltar en de eveneens Britse Kanaaleilanden er om bekend via rulings multinationals en vermogende beleggers van elders ter wille te zijn hun verschuldigde belasting te ontwijken.

De Commissie Juncker telt zes prioriteiten. Voorop staan economische groei en investeringen. Dan banen in een sociale context. Vervolgens een Europese markt voor digitale diensten. Gevolgd door de creatie van een Europese Energie Unie. Dan het binnenboord houden van het Verenigd Koninkrijk. Ten slotte een meer aansprekend Europees buitenlands beleid. Daar zit dus niks verrassends bij.

Opmerkelijk is de investeringsimpuls van maar liefst €300 miljard die Juncker in de verkiezingsstrijd afgelopen zomer beloofde. In Duitse en Nederlandse regeringskringen rees meteen de vraag waar in tijden van tekorten dit bedrag te vinden? De Duitse minister van Financiën Wolfgang Schaüble i insisteerde dat het gezond maken van de overheidsfinanciën, teneinde de bedreigde euro op de rails te houden, voor hem echt voor gaat.

De recente Europese Raad bevestigde – mede op aandringen van premier Mark Rutte i – dat ‘structurele hervormingen en gezonde overheidsfinanciën cruciale factoren zijn voor investeringen’. Vervolgens schaarde de Europese Raad zich toch er achter om tot 2017 €300 miljard vrij te maken ‘uit publieke en private bronnen’. Maar hoe? Voorop staat het vollediger uitputten van allerlei Europese fondsen. De Commissie presenteert samen met de Europese Investerings Bank in december alle andere opties.

Op 27 oktober deed het Duitse Der Spiegel onder de kop Ungedeckte Schecks onderzoek naar de beschikbare fondsen. Dat zijn er vier: de Structuurfondsen i, de EIB i, het ESM i (eigenlijk bedoeld om omvallende banken te stutten) en de creatie van een nieuw investeringsfonds. Om de laatste twee instellingen in te zetten zijn verdragswijzigingen nodig. Die lijken politiek onhaalbaar. 

Het blad concludeert dat de beloofde €300 miljard er niet komt. Juncker zit inmiddels met zijn belofte in de maag, aldus Der Spiegel. Komende maanden zullen leren in hoeverre het beoogde banenscheppende plan ten dele gerealiseerd wordt. De miljarden zullen vooral moeten komen van de EIB, dus via leningen, zo verwacht een Commissie-expert. 

‘Dit is de Commissie van de laatste kans. De burgers die ons gadeslaan begrijpen vaak niet meer wat wij eigenlijk doen. Laten wij ons concentreren op de zaken die Europa dichter bij de burger brengen, die jongeren perspectief bieden en meer mensen aan het werk krijgen’, aldus de nieuwe voorzitter bij zijn aantreden in het Europees Parlement. Bij deze operatie kreeg vicevoorzitter Timmermans van Juncker als ´mijn rechter én linkerhand´ de hoofdrol toebedeeld. 

Ondanks de vele eurosceptische leden in het EP, is Juncker gezegend met een duidelijke pro-Europese meerderheid. De Commissie leunt op de steun van de EVP (christendemocraten en conservatieven), de S&D (sociaaldemocraten) en de ALDE (liberalen). Op een aantal dissidenten na stemden zij voor Juncker. Tegen de komst van het team-Juncker stemden de Groenen, extreem links en extreem rechts, inclusief de eurosceptici. 

Zo verwierf Juncker ruwweg 60 procent steun met 423 stemmen op 699, bij 209 tegenstemmers en 67 onthoudingen. 

Na afloop van de Europese Raad hebben de leiders van de landen met de euro tijdens een korte Eurotop (variant van de Europese Raad) ECB-president Draghi i beluisterd. Die riep op tot maatregelen om een nieuwe recessie te voorkomen. Draghi wil ‘verdere stappen in het delen van soevereiniteit’. Lees: meer bevoegdheid voor de EU bij het beheer van de euro. De vier voorzitters (Europese Raad, Commissie, EP en ECB) presenteren in december gezamenlijk hierover een rapport. 

Eurogroepvoorzitter Jeroen Dijsselbloem i zei in de Eurotop te betwijfelen of er wel zoveel kant en klare investeringsprojecten zijn waarvoor financiering nog ontbreekt, zoals sommigen beweren. Eerder is zes miljard extra uitgetrokken ter bestrijding van de jeugdwerkloosheid. Maar die bleven nog grotendeels onaangeroerd, gewoon wegens gebrek aan geschikte projecten bij de regeringen. 

José Manuel Duráo Barroso i nam afscheid met talloze speeches waarin hij de prestaties van hemzelf (2004-2014) en zijn commissarissen geweldig ophemelde. De Portugees heeft de laatste jaren veel kritiek moeten aanhoren, ook uit het EP. Hem wordt verweten te veel aan de leiband te hebben gelopen van de Europese Raad, van de Duitse kanselier en de Franse president. Verder zou Barroso tijdens de crises rond de euro te weinig initiatief hebben genomen. 

De critici vergeten dat de Europese Commissie i politiek gezien moet dansen naar het pijpen van de staatshoofden en regeringsleiders. Sedert 2010 met de komst van Herman Van Rompuy i als vaste voorzitter van de Europese Raad i ligt daar de regie. De critici van Barroso vergeten bovendien dat diens voorganger Prodi (die weinig tot stand bracht) juist het verwijt kreeg te los van de Europese Raad te opereren. 

Barroso claimt terecht de zware crises rond de euro en Griekenland te hebben doorstaan. De (vaak Angelsaksische) doemdenkers die aan de lopende band de ondergang van de euro voorspelden, kregen ongelijk. Het was de Commissie Barroso II die veertig ongekende maatregelen tot stand bracht om toekomstige crises te voorkomen, inclusief de Bankenunie i. Dat de Europese Raad bij die operaties achter de knoppen zat, kun je Barroso niet verwijten. Het ging namelijk steeds om miljarden die de regeringen moesten fourneren. 

Onder Barroso ging het aantal aangesloten landen van 15 naar 28. Altijd was voorspeld dat dit gepaard zou gaan met een ‘big bang’ (doodsklap). Maar die is uitgebleven. Barroso’s diplomatieke stuurmanskunst heeft daaraan bijgedragen.

Barroso versterkte het presidentieel systeem. Hij slaagde er zo doende tien jaar lang in cohesie te handhaven in zijn omvangrijke team. De Portugees wist de conflicten tussen rivaliserende commissarissen steeds te bezweren. Consensus was zijn motto. Krachtens de Europese verdragen neemt de Commissie haar talloze besluiten op basis van een stemming waarbij de meerderheid beslist. Alle leden hebben dan één stem. 

Gedurende tien jaar is er echter maar vijf keer gestemd. Barroso, de Ierse secretaris-generaal Catherine Day en de Duits/Portugese kabinetschef Johannes Laitenberger hielden de boel bij elkaar. Meningsverschillen wisten zij vóór wekelijkse Commissievergadering weg te masseren.

De Europese Raad is overschaduwd door de onthulling van de Financial Times op 23 oktober dat het VK uiterlijk 30 november de ongekende som van €2,1 miljard moet betalen als naheffing. Een dergelijke grote claim is nooit eerder opgelegd. ‘Ik ga dit dan ook niet betalen. Zij kunnen niet zomaar in ons chequeboek graaien’ zo deelde premier David Cameron i de media strijdlustig mee. 

Cameron staat onder druk van de eurosceptische UKIP-partij die met succes bezig is zijn Conservatieven in de rechterflank aan te vallen. Bij de Commissie werd niettemin met verbazing op Camerons uitval gereageerd. Het gaat om een unaniem met de lidstaten i overeengekomen periodieke technische herberekening op basis van vooral het bni (de welvaart van een land) vanaf 1995 tot 2013. Meer welvaart betekent meer contributie betalen. Door de herberekening krijgt Frankrijk een miljard terug en Duitsland €780 miljoen. Betaalt het VK niet, dan stort Londen de EU in een crisis, omdat alle lidstaten altijd allemaal hun bijdrage netjes betalen.

Nederland krijgt met €642 miljoen eveneens een ongebruikelijk forse naheffing opgelegd. Premier Rutte reageerde in Brussel net zo verbaasd als Cameron. Maar Rutte suggereerde niet te weigeren te betalen. Als de ‘feiten en de cijfers kloppen’ betaalt Nederland, zegt minister Dijsselbloem. Zeker nu Nederland voorzitter is van de Eurogroep kan ons land niet uit de pas gaan lopen. Dijsselbloem stuurt aan op een Europees compromis. En wel zo dat er wordt betaald, maar waarschijnlijk in termijnen. 

Niet betalen is geen optie. Dan stapt de Commissie naar het Hof dat de klagers in het ongelijk zal stellen. De boete die vanaf 1 december automatisch geldt bij wanbetaling wil de minister echter niet betalen, zei hij 5 november in de Tweede Kamer.

De aftredende Commissie heeft het (weer) niet aangedurfd om Frankrijk of Italië aan te pakken wegens het alsmaar niet naleven van de EMU-normen. Drie procent overheidstekort is de limiet. Parijs verwacht in 2015 een tekort van 4,3 procent, dat is nog iets hoger dan momenteel. Dreigt een klein land, zoals Nederland en België vorig jaar, over die drie procent heen te gaan dan is in Brussel het motto ‘geen souplesse’. 

Ongevraagd echter kreeg de Franse regering in 2012 uitstel tot 2014 om te saneren. Dat is intussen echter niet gebeurd. ‘Frankrijk duldt geen inmenging bij het opstellen van zijn nationale begroting’, dreigde minister Michel Sapin (Economie) onlangs weer. Parijs heeft zich nooit veel aangetrokken van de Commissie. 

Op 29 oktober maakte de Commissie bekend dat de begrotingen van álle landen met de euro voorlopig in orde zijn. Met dit oordeel kneep de aftredende Commissie tegelijk de ogen dicht voor Italië. Dat land blijft eveneens alsmaar in gebreke afspraken over een veel te hoge staatsschuld na te komen. Parijs en Rome beroepen er zich op dat bezuinigingen de economische groei afremmen. 

Het definitieve oordeel over alle nationale begrotingen komt eind november. Volgens de in Brussel goed ingevoerde Frankfurter Allgemeine Zeitung van 30 oktober durft de Commissie dan noch de ‘Grande Nation’ Frankrijk, noch Italië te sanctioneren. ‘Dit betekent dan het einde van het Stabiliteits- en Groeipact i’. 

De Duitse krant valt kleinere landen als Portugal en Ierland bij. Die klagen er over van de Commissie krom te moeten liggen om de normen wél te halen. Voor kleinere landen is er in Brussel geen clementie, aldus eveneens The Wall Street Journal van 29 oktober.

De Italiaanse premier Renzi i trad in de Europese Raad alweer merkwaardig op. Vlak voor de bijeenkomst maakte hij de ‘strikt vertrouwelijke’ brieven openbaar waarin de voorzitter Barroso Rome dringend tot economische hervormingen aanmaande. 

Op een zeer met zichzelf ingenomen toontje (aldus een insider) deelde Renzi de Europese Raad mee alle nadere correspondentie hierover, die hij omschreef als ‘dictaten’, eveneens in de krant te zetten. Zoiets heeft nooit eerder een regeringsleider gedaan. Kanselier Angela Merkel i tikte hem wel meteen op de vingers. Juncker deed dat na zijn aantreden nog eens over.

Na de Europese Raad van juli sprak Renzi van totale tijdverspilling. ‘De volgende keer regelen wij dit per sms’. Dat was eveneens ongehoord. De Italiaanse sociaaldemocraat opereert al maanden samen met partijgenoot president François Hollande i. Maar die schijnt momenteel weer afstand te nemen van Renzi. De Franse leider hoopt aldus sneller zaken te kunnen doen met de Duitse kanselier, aldus een Brusselse insider.

De Europese autoriteiten hebben tevreden gereageerd op een grondig onderzoek van 130 systeembanken, dat zijn de financiële instellingen die bij omvallen de economie ontwrichten. Deze banken vertegenwoordigen 82 procent van het bankwezen. De banken zijn op twee criteria onderzocht: een asset quality review, het aantal leningen en hypotheken waarvan aflossing hoogst onzeker is en een stress test. Deze leert in hoeverre de bank een lange recessie met dalende huizenprijzen en veel werkloosheid aankan.

25 zeer grote financiële instellingen, waaronder negen Italiaanse, zakten door het ijs. De zes deelnemende Nederlandse banken slaagden. Banken die veel twijfelachtige leningen hebben uitstaan komen behalve in Griekenland en Italië verrassenderwijs ook voor in Duitsland en Frankrijk. Het is de bedoeling dat de wankele banken er binnenkort in slagen de totaal benodigde som van €9,5 miljard risicodragend kapitaal alsnog op te halen. De ECB denkt dat dit wel gaat lukken. 

Alles hangt er natuurlijk vanaf hoe hoog de ECB i en de EBA als onderzoekers de lat hebben gelegd. Een test die leert dat veel met name genoemde banken wankelen, kan op zichzelf een recessie uitlokken. Bij het bekendmaken van de resultaten zijn de bankaandelen enkele procenten in waarde gedaald. 

Bancaire experts hebben dan ook hun twijfels. Volgens professor Arnoud Boot (Amsterdam) ben je naïef als je gelooft dat de bankwereld gesaneerd is. Zijn collega in Tilburg Harald Benink denkt dat het onderzoek te weinig ambitieus was. 

De ECB durfde het wellicht niet aan alle risico’s bloot te leggen omdat dit dan grote onrust veroorzaakt bij het publiek. Volgens het Belgische financiële dagblad DE TIJD van 31 oktober hebben de onderzoekers de Deutsche Bank uit de wind gehouden. Die bank heeft enorm veel risicovolle financiële derivaten. ‘Het falen van een systeembank in Duitsland zou de stabiliteit van het Europese financiële systeem behoorlijk in gevaar hebben gebracht’, aldus de krant.

Als sluitstuk van de operatie heeft de onafhankelijke ECB op 4 november het toezicht op alle systeembanken op zich genomen. Nationale toezichthouders zagen soms te veel door de vingers. Voortaan werkt de eurozone met één toezichthouder met uniforme normen, plus een uniform resolutiemechanisme voor omvallende banken. Het wachten is nog op een gezamenlijk depositogarantiestelsel. Doel van de operatie is uiteraard het vertrouwen van het publiek in de financiële wereld te herstellen. 

Na langdurige minutieuze voorbereiding met de lidstaten en de Commissie kwam de Europese Raad nachtelijk tot overeenstemming over een ambitieus klimaat- en energieakkoord. Voorop staat het bindende doel van ten minste 40 procent broeikasgasreductie (CO₂-uitstoot) in 2030 vergeleken met 1990. 

Bindend is bovendien dat in 2030 27 procent van de gebruikte energie hernieuwbaar is. Eveneens 27 procent beloopt de beoogde besparing van energie, steeds ten opzichte van 1990. Lukt deze actie voor een duurzaam bestaan, dan daalt (bijkomend voordeel) de Europese invoer van olie en aardgas met tien procent.

Alleen de 40 procent minder CO_2-uitstoot wordt vertaald in verplichtingen per EU-land. Het is aan de Commissie erop toe te zien dat de andere 27 procent wordt gerealiseerd. Voordeel van deze vrijere aanpak is dat je windmolens bouwt waar dat veel stroom oplevert en zonnepanelen inzet waar veel zonuren zijn, zo betoogt de Commissie. Toch is het de vraag of zij wel het gezag heeft om zonder sancties de regeringen dwingend aan te sturen. 

De 40 procent broeikasreductie verloopt voor ruwweg ruim de helft via het emissiehandelssysteem ETS i en de andere helft via de non-ETS sectoren, zoals woongebouwen, transport en landbouw. Het ETS-systeem, dat 11000 grote bedrijven raakt, functioneert momenteel niet goed. De uitstootrechten die industrieën kopen zijn te goedkoop om hen tot energiebesparing te dwingen. Dat gaat veranderen door het overschot aan rechten uit de markt te nemen. 

Tegelijk blijven de gratis uitstootrechten gehandhaafd voor een reeks energieverslindende takken (zoals cement- of staalfabricage) die mondiaal anders niet langer kunnen concurreren (carbon leakage). Ten slotte mogen arme landen met een welvaart minder dan 60 procent van het EU-gemiddelde gratis emissierechten blijven uitdelen. Dit laatste voortaan wel onder een verscherpte conditie van modernisering van hun energiesystemen.

In genoemd akkoord zit een grote achterpoort. De 40 procent vervalt als de andere grote vervuilers zoals Amerika en China bij de klimaatconferentie volgend jaar in Parijs (COP21) i niet volop meedoen. Volgens premier Rutte laat de Europese Unie dan haar ambities los. 

De groene partijen en Greenpeace zien deze clausule daarom als het einde van de klimaatbescherming in Europa. Voorzitter Van Rompuy bestreed overigens dat de EU haar streven loslaat als de andere grote vervuilers niet meedoen. Maar Van Rompuy wordt vervangen door Donald Tusk i die tot voor kort als Pools premier mordicus tegen 40 procent als bindend doel was.

Genoemde loophole is toegevoegd omdat de voormalige Oostbloklanden nog vaak met steenkoolcentrales werken en industrieel nu pas op gang komen. Die landen ontvangen (niet uitgewerkte) compensaties die in de miljarden lopen. Toch wilden zij zonder de clausule dat de hele wereld moet meedoen, niet akkoord gaan. 

Volgens Europees parlementsvoorzitter Martin Schulz i is het onzeker of Peking en Washington Europa wel zullen volgen. In de slotfase van de vorige onderhandelingen in 2009 in Kopenhagen nam president Obama niet eens de moeite de EU uit te nodigen. De Amerikaanse president sloot in Kopenhagen een afzonderlijk akkoord met China, Brazilië, India en Zuid-Afrika. Dat was een vernederend moment voor de EU die zich in Kopenhagen een leidende rol had toebedacht. 

Handicap in de elektriciteitssector is dat de vereiste verbindingen tussen landen om elkaar bij te springen vaak ontbreken. Zo zit het zonnige Iberisch schiereiland soms met een gigantisch overschot aan elektriciteit uit zonnepanelen. Tijdelijke opslag van zulke elektriciteit kan technisch niet. 

Afgesproken is nu om verbindingen te leggen teneinde 10 procent van de elektriciteit en in 2030 15 procent uit te kunnen wisselen. Daarbij krijgen geïsoleerde overschotlanden als Spanje en Portugal, tekortlanden zoals de Baltische staten en afgelegen landen zoals Cyprus, Malta, Griekenland speciale aandacht. Bij de gasvoorziening mikt de EU op vergelijkbare projecten die de aanlevering, vooral vanuit Rusland, beter beveiligen.