Waarom Europa nu spannend wordt - Hoofdinhoud

Nooit eerder is Europa zó struikelend het jaar ingegaan als deze keer. De grootste misgrepen liggen bij de Europese Commissie i. Maar de 27 regeringen kunnen en er ook wat van. Traag en chaotisch was het antwoord op de COVID-19 pandemie met haar honderdduizenden dodelijke slachtoffers en volop economische stagnatie.

Duitse en daaropvolgende Franse nationale verkiezingen leggen altijd de Europese Raad i (en dus de EU i) een jaar lang stil, zeker voor de grote projecten. De leiders in Parijs en Berlijn vechten dan voor hun eigen hachje. ‘Europa ligt op apegapen, en dat zal voorlopig ook wel zo blijven. Het wachten is op de uitslag van de Duitse verkiezingen’, zo noteerde ik hier bij vorige verkiezingen. Dit verkiezingsjaar kan echter anders verlopen.

In Duitsland dreigt de CDU/CSU van kanselier Angela Merkel i in de oppositiebankjes terecht te komen. Een ongekende coalitie van de groenen, de SPD en de FDP lanceert dan een andere aanpak van het bestuur. Bijvoorbeeld qua klimaat, de belastingen, het milieu en beslist ook de EU. Iets meer waarschijnlijk is overigens een coalitie van de christendemocraten en de groenen. Die zal dan de zaken eveneens anders aanpakken dan CDU en SPD die nu al vele jaren het land regeren.

In Duitsland is veel te doen over de groene topvrouw Annalena Baerbock. Zij zou precies zoals Mozes in de Bijbel de Tien Geboden willen afkondigen. Alleen nog elektrisch autorijden, niet meer vliegen, geen wereldwijde vrijhandel, verplicht zonnecollectoren op het dak, enzovoorts. Kortom de burgers voorschrijven hoe voortaan te leven. Los van deze krasse beschuldigingen verschuift na het vertrek van Merkel het Duitse beleid naar de groene voorkeuren.

In Frankrijk neemt de weinig populaire liberale president Emmanuel Macron i (LREM) het volgend jaar op tegen de populaire Marine Le Pen i van het rechtse anti-immigrant Rassemblement National (voorheen National Front). Tussen deze uitersten rukken momenteel Les Republicains qua populariteit op. Macron wordt zo doende in de strijd om het Élysée naar rechts gedrongen. ‘Want rechts heeft vandaag de wind mee’, aldus dagblad Le Monde van 20 juni.

Daar komt exceptioneel bij dat Frankrijk vanaf komend Nieuwjaar de Europese Ministerraden leidt, waar de besluiten vallen. Traditioneel mixt iedere president ter wille van de Franse grandeur zijn belangen met de Europese met als gevolg dat halfjaar altijd reuzehoge EU-ambities.

Al sinds 1975, de start van de Europese Raad, wil Frankrijk in plaats van vier keer per jaar (zoals de Europese verdragen voorschrijven) maandelijks een Europese top (1). Inmiddels is dit Franse streven de realiteit. Vorige keer, in 2008, met president Nicolas Sarkozy i als voorzitter, waren er in vier maanden tijd vijf Europese Raden. Vervolgens probeerde de Franse president nog het aansluitende Tsjechische EU-voorzitterschap i over te nemen, zo herinner ik mij levendig. Reken maar dat ook president Macron deze Franse tradities zal volgen.

De actuele Commissie agenda is vandaag een extra reden voor spannende tijden. Maar liefst twaalf wetsvoorstellen tegelijk lanceert zij op 14 juli voor haar ambitieuze: Fit for 55 energie en klimaatpakket. Inzet van de beoogde Green Deal i is een reeks verregaande maatregelen richting industrie en burgerij om de CO₂-uitstoot nog dit decennium ruimschoots te halveren. Dit alles om de temperatuur stijging op aarde te beperken.

Dat omvat onder meer stimulering van het gebruik van elektriciteit, het aan banden leggen van ook de CO₂-uitstoot van de lucht- en de scheepvaart en de bebouwde omgeving. Herziening van de emissiehandel ETS richting minder CO₂-uitstoot. Verder: vereisten voor hernieuwbare energie opdat de consument er mee uit te voeten kan, hogere CO₂-eisen aan nieuwe auto’s, massaal laadpalen plaatsen voor de elektrisch auto, een belasting op de invoer van producten als staal en cement uit landen met minder strenge CO₂-regels, enzovoorts.

Vicevoorzitter Frans Timmermans i en zijn kabinetschef Diederik Samsom i hebben als architect van dit project bijna twee jaar hieraan gewerkt. Omdat enkele regeringen, met Polen, Hongarije en Tsjechië voorop, hier dwarsliggen is het lot van Fit for 55 onzeker. Deze landen vragen forse financiële compensaties omdat hun economie nog grotendeels op steenkool draait.

Kritiek uit de andere landen betreft de offers die het pakket van iedere burger, waar ook in de EU, vraagt. Hoe hierover massale sociale onrust te vermijden? ‘Gaan de lager betaalden zich verzetten, dan hebben we een probleem’, zo liet Timmermans zich al eens ontvallen. Dan verschijnen de beruchte Franse ‘gele hesjes’ op Europese schaal.

Via een speciaal sociaal ‘klimaatactie fonds’ wil Timmermans de pijn bij de lagere inkomens verzachten. Reken maar dat Duitsland, Nederland en andere welvarende EU-landen, die dit alles weer moeten financieren, kritisch reageren.

Een insider vergelijkt het accorderen over Fit for 55 met ‘27 katten door één deurtje zien te jagen’. Al in november moeten de EU-27 een gezamenlijk front vormen tegenover de andere grote mogendheden in de VN Climate Change Conference in het Britse Glasgow.

Nooit eerder in het 46-jarige bestaan van de Europese Raad heeft een regeringsleider zó’n pak slaag gekregen als Viktor Orbán i. Het begon met een verklaring van de Benelux dat de recente anti-homo wet in Hongarije discrimineert. Commissievoorzitter Ursula von der Leyen i noemt de wet ‘een schande’.

Premier Xavier Bettel i van Luxemburg, voor zover bekend het enige homoseksuele lid van de vergadering, opende de discussie met een emotionele ontboezeming: ‘Jezelf als homo aanvaarden was allermoeilijkst voor mij. Hoe moest ik het tegen mijn ouders zeggen? Pedofilie, pornografie en homoseksualiteit met elkaar vermengen zoals de Hongaarse wet doet, dat kan echt niet. Het is een kernwaarde van de EU om als burger ‘anders’ te kunnen zijn’. Volgens insiders kwamen hierbij tranen tevoorschijn. Merkel, Macron en diverse andere leiders vielen de Luxemburger volop bij.

Minister-president Mark Rutte i ging nog verder. Hij vroeg de Hongaarse premier waarom hij niet beter uit de Europese Unie stapt. ‘Daar hebben we artikel 50 i voor’. Voor het begin van de top had Rutte al uitgehaald: ‘Hongarije moet op dit punt op de knieën’, zei hij staande voor de Nederlandse ambassade, waar de LGBTQ+ regenboogvlag aan de gevel wapperde. ‘Ofwel ben je lid van de EU en deel je de waardengemeenschap, ofwel ga je eruit. Houden wij die fundamentele waarden niet overeind, dan wordt de EU alleen maar een handelsblok en een muntunie’.

Rutte noemde zijn Hongaarse collega volgens persberichten zelfs ‘schaamteloos’. Dat is een term die in de Europese Raad nooit eerder is gebruikt tegenover een collega. Rutte en Orbán vechten al langer een machtsstrijd uit. Vorige zomer eiste Rutte dat financiële steun direct wordt gekoppeld aan de naleving van de regels van de democratische rechtstaat. Orbán voelde zich aangesproken en vroeg zich af ‘waarom Rutte hem zo haatte?’.

De twee zijn na het vertrek van Merkel de meest ervaren Europese leiders. Politiek vakblad Politico voorziet daarom een duel van de drie volop liberale Benelux-landen versus de anti-liberale Visegrad i-staten: Polen, Hongarije, Tsjechië en Slowakije.

Bron: © European Union, 2018

De Hongaar Viktor Orbán is net als onze Mark Rutte al vanaf 2010 minister-president en lid van de Europese Raad. Orbán was van 1998 tot 2002 bovendien al premier.

Een puur staaltje hatelijke ‘Orbánofobie’, zo noemt de welbespraakte woordvoerder van de Hongaarse premier de beschuldigingen. Orbán was daarvan niet onder de indruk. ‘Zoals bekend verdedig ik al decennia de rechten van de homoseksuelen. Deze wet gaat niet over homoseksualiteit, maar over hoe kinderen opgevoed worden over seksualiteit.’ Orbán heeft de steun van een ruime meerderheid in het Hongaarse Parlement die het klassieke gezin volop propageert.

De Hongaarse leider kreeg bijval van de collega’s van Slovenië, Janesz Janŝa i, van de Pool Mateusz Morawiecki i, en van Stefan Yanev van Bulgarije. Van de striemende kritiek uit het onpopulaire Brussel kan Orbán thuis bij de komende Hongaarse verkiezingen overigens profiteren, zo verwachten bronnen in Brussel.

Ongekend scherp tegenover Rutte was de Hongaarse minister van Justitie, Judit Varga: ‘Zolang ik leef, zal ik met al mijn kracht vechten zodat het Hongaarse volk nooit zal moeten knielen voor iemand als Rutte of een andere arrogante koloniaal.’

Curieus detail is dat Slovenië, in de persoon van volbloed euroscepticus Janŝa, vanaf 1 juli een half jaar het roulerende voorzitterschap van de Europese Raad van Ministers bekleedt. Janŝa, bijgenaamd de Europese Trump, is in Brussel een omstreden figuur. Hij bekritiseerde het aansnijden van de Hongaarse LGBTQ+ wetgeving. ‘Hadden wij niet beter het economisch herstel na de coronacrisis besproken?’.

President Macron, kanselier Merkel en ook Commissievoorzitter Von der Leyen, verwerpen de suggestie van Rutte dat Hongarije, als het zo doorgaat, beter uit de EU stapt. Macron keerde zich bovendien tegen de suggestie van onder andere Nederland om economische steun voortaan rechtstreeks te koppelen aan de naleving van de mensenrechten. ‘Over enkele jaren slaat de balans om en wordt Hongarije contributiebetaler. Dan hebben zulke acties geen enkele zin meer’, aldus de Franse president.

Volgens kanselier Merkel wordt het voor de EU vrijwel onmogelijk om Hongarije te straffen voor de LGBTQ+ wetgeving. Voor de Frans-Duitse Assemblee, samen met de Franse premier Jean Castex, verwees de kanselier op 28 juni naar de al jaren aanslepende procedure tegen Hongarije wegens voortdurende ondermijning van de rechtsstaat. Deze zogenaamde verdragsartikel 7 i-acties bleven zonder gevolg. ‘Voor een veroordeling is unanimiteit tussen de regeringen vereist’, aldus de Duitse leider. Vast staat dat Polen en Hongarije elkaar de hand boven het hoofd houden. Merkel waarschuwde bovendien dat het alsmaar opdrijven van de verschillen tussen de EU-partners onderling niet de oplossing is.

Het initiatief ligt nu bij de Commissie. Daartoe aangemoedigd door bovendien het Europees Parlement start zij hoogstwaarschijnlijk een inbreukprocedure. Dat kan uiteindelijk leiden tot een rechtszaak voor het Europees Hof van Justitie i, een veroordeling en in uiterste instantie een boete. Maar het is dus de vraag of de Europese verdragen wel aanknopingspunten bieden om Hongarije te dwingen de wet in te trekken. Een strafsanctie kan alleen worden opgelegd als de financiële belangen van de EU gevaar lopen, wat met de nieuwe Hongaarse wet lastig aan te tonen is. ‘Een panklaar instrument om op te treden ontbreekt’, aldus erkent een hoge diplomaat bij de EU.

Zestien jaar lang zette Angela Merkel de toon in de Europese Raad, zie voor details de vorige analyse. Deze bijeenkomst is de kanselier echter slecht bekomen. Totaal onverwacht wilde zij een regelmatige ‘dialoog’ beginnen met de Russische president Vladimir Poetin i. Met president Macron en met de instemming van Italiaanse minister-president Mario Draghi i had Merkel de andere leiders, inclusief zelfs voorzitter Charles Michel i en EU-buitenlandchef i Josep Borrell i, hiermee overvallen. President Macron betoogde dat voortdurend blijven schoppen tegen Rusland de EU uiteindelijk niet verder brengt.

Bron: The Council of the European Union

Mogelijk was bondskanselier Angela Merkel op 24 en 25 juni na zestien jaar lidmaatschap voor het laatst in Brussel bij de Europese Raad. De volgende Europese Raad is op 21 en 22 oktober. Informeel zien de Europese leiders elkaar al op 6 oktober in Slovenië. Wellicht volgt deze zomer nog een tussentijdse teleconferentie. Na de Duitse verkiezingen van 26 september blijft Merkel in functie tot haar opvolger (m/v) aantreedt. Het is best mogelijk dat de onderhandelingen in Berlijn voor een nieuwe regeringscoalitie tot na oktober voortduren.

Maar tijdens een bijna vijf uur lange discussie moest Merkel bakzeil halen. Het verzet tegen het maken van een totale bocht tegenover het Kremlin kwam van de Oost-Europese en van andere kleinere landen, zoals Zweden en de Baltische landen. Deze landen vertrouwen de Russische ‘beer’ voor geen cent, zo bleek.

Premier Rutte reageerde eveneens negatief. Hij zal bij een ontmoeting van de EU-27 met Poetin niet verschijnen, daarbij verwijzend naar de MH17-ramp. Een ontmoeting van de drie presidenten - Poetin, Michel en Von der Leyen - is voor Nederland het maximaal haalbare. Echter, voorlopig komt het daar dus niet van.

Merkel zei na afloop teleurgesteld te zijn. Zij verkreeg niet meer dan dat ‘de Europese Raad vormen en voorwaarden van dialoog met Rusland zal verkennen’, aldus de slotverklaring. De EU en Rusland liggen al jaren met elkaar overhoop. De laatste ontmoeting dateert van begin 2014, kort voor de Russische inname van de Krim. Genoemde verklaring van de Europese Raad bevat verder maar liefst zes paragrafen vol bijtende kritiek op Moskou.

‘De Europese Raad verwacht van de Russische leiders een constructievere inzet en politieke wil, en dat zij hun acties tegen de EU en de lidstaten, alsook tegen derde landen, beëindigen (…) Met betrekking tot het versterken van onze weerbaarheid benadrukt de Europese Raad dat de EU en haar lidstaten op ferme en gecoördineerde wijze moeten reageren op verdere kwaadwillige, illegale en ontwrichtende activiteiten van Rusland, daarbij ten volle gebruikmakend van alle instrumenten waarover de EU beschikt. Daartoe verzoekt de Europese Raad de Commissie en de hoge vertegenwoordiger ook om opties aan te reiken voor aanvullende beperkende maatregelen, waaronder economische sancties’.

Verder betuigen de EU-27 andermaal hun ‘volledige steun voor alle inspanningen om voor de slachtoffers van het neerhalen van vlucht MH17 en hun naaste familie de waarheid te achterhalen, recht te doen geschieden en de schuldigen ter verantwoording te roepen’.

Gezien de genoemde tweedracht is het nog maar de vraag of de EU echt in staat is ‘ferm en gecoördineerd’ de Russen van repliek te dienen, zoals de EU-27 hiervoor aankondigen. Poetin weet dat en daarom is de lange verklaring van de EU niet meer dan een rookgordijn over de eigen besluiteloosheid.

Waarom bij zóveel kritiek dan toch deze handreiking van de drie grote EU-landen, Duitsland, Frankrijk en Italië? Sinds de recente top tussen VS-president Joe Biden en Poetin in Genève zijn de Verenigde Staten en Rusland on speaking terms. Zij hebben ook Europese thema’s besproken. ‘Dan kan de EU niet achterblijven met eveneens een format te zoeken’, aldus Merkel tot de Duitse Bundestag.

Ondanks de voortdurende spanningen hebben zowel de kanselier als de Franse president de voorbije jaren het overleg met Poetin zelf voortgezet. Hun initiatief om dit beraad nu naar een EU-niveau te tillen is de echo van de jaren tachtig. Duitsland en Frankrijk vreesden toen voortdurend akkoorden tussen Washington en Moskou over Europa buiten de EU om. Iets vergelijkbaars willen de Europese grootmachten te allen tijde voorkomen. Overigens had president Poetin op 22 juni via zijn woordvoerder Dimitri Peskov weten in te stemmen met het Duits-Franse voorstel.

Deze Europese Raad bevestigt dat de ‘geopolitieke rol’ van de EU, waarvan de Commissie Von der Leyen de mond vol heeft, slechts dagdromerij is. Pas wanneer Amerika het contact met Rusland herstelt, schrikt Europa daarvan wakker. Maar het mist de consensus om te reageren.

Vanuit Moskou gezien tenslotte is het weinig hoopgevend dat de leiders hun tirade er mee besluiten ‘open te staan voor een selectieve samenwerking met Rusland op gebieden die van belang zijn voor de EU’. Tegelijk dreigt de EU met nieuwe sanctiemaatregelen. Op zo’n basis kan Poetin nooit aan de onderhandelingstafel verschijnen.

Turkije krijgt vanuit de Europese begroting tot 2024 nog eens ruim €3,5 miljard euro voor de opvang van vier miljoen voornamelijk Syrische vluchtelingen. €2.2 miljard wordt daarnaast voor vluchtelingenhulp vrijgemaakt voor Jordanië en Libanon.

Dit betekent een verlenging met drie jaar van de befaamde EU-Turkije Deal van 2016. Destijds kreeg Ankara van de EU €6 miljard euro hulp. Daardoor daalde het aantal vluchtelingen vanuit Turkije naar de EU in een week tijd van soms vijftienduizend per dag naar nog slechts enkele tientallen. Mensenrechtenorganisaties hebben deze aanpak wel bekritiseerd.

Ondanks de spanningen met Turkije is de EU ‘bereidt op een gefaseerde manier en proportionele en omkeerbare wijze samen met Turkije op een aantal gebieden van gemeenschappelijk belang de samenwerking te versterken, dit onder voorbehoud van een reeks voorwaarden’. Deze voor allerlei uitleg geschikte frasen bevestigen de gespannen situatie en ook dat Turkije een partner is waar Europa niet langs kan.

Migratie was ondanks de momenteel weer toenemende stroom migranten aanvankelijk geen agendapunt. De Italiaanse premier Draghi eiste dat het toch werd besproken. De leiders noemen in hun gezamenlijke verklaring ‘de ontwikkelingen op sommige routes zeer zorgwekkend’. De Europese Raad is intern over migratie al jaren te zeer verdeeld om tot enig besluit te komen. De verklaring verwijst niet eens naar de reeks Commissievoorstellen van 2020 om het migrantenprobleem als EU-27 gezamenlijk aan te pakken. Dit betekent dat de leiders voorlopig geen aanknopingspunten voor een oplossing zien.

Zelden heeft de Europese Raad zó het enorme wantrouwen en de verdeeldheid tussen de Europese regeringsleiders weerspiegeld. Veelzeggend is het buitenspel blijven als toch als bemiddelaar benoemde voorzitters Michel en Von der Leyen. De nationale leiders spelen zelf de baas. Het koesteren van hun eigen uiteenlopende nationale belangen veroorzaakt getwist en besluiteloosheid. De tijd is voorbij waarin premier Ruud Lubbers i de Europese Raad nog een ‘vrindenclub’ kon noemen (2).

Maar wat bereiken de EU-27 leiders met het op de spits drijven van hun verschillen? Hetzelfde geldt voor de gespannen relatie met grote buur Rusland. Zeven jaar lang vanuit Brussel Moskou dwars zitten heeft niets opgeleverd. Kanselier Merkel had daarom gelijk met haar oproep als EU soeverein te gaan acteren. De Russisch sprekende kanselier had deze zomer een brug kunnen slaan, maar dat is nu van de baan.

En dan Viktor Orbán als het zwarte schaap? De leiders van Polen, Tsjechië, Slowakije, Bulgarije, Slovenië en tegenwoordig zelfs Oostenrijk denken echter in min of meer dezelfde richting. Zij ageren tegen onze volgens hen al te vrijzinnig geworden samenleving. Daarin moeten de klassieke nationale staat en de christelijke tradities het volgens hen ontgelden, vooral in de media en de culturele wereld.

‘Daarmee staat de Europese Unie voor een levensgroot dilemma’, aldus PvdA-ideoloog Paul Scheffer in de NRC. Een breuk met Orbán en zijn bondgenoten leidt tot ‘een verzwakking van de Unie als veiligheidsgemeenschap’ waarvan Rusland dan volop profiteert.

• (1) 

  WERTS, 1992, The European Council, p. 49-50.
• (2) 

  NRC Handelsblad, Weekeditie, 11 maart 1988.