Europa werkt arrangement uit ter beveiliging euro - Hoofdinhoud

Ingeval Griekenland geen buitenlandse leningen meer krijgt, springt Europa in uiterste noodzaak bij. De eurolanden willen Griekenland circa twintig miljard euro lenen. Het strenge Internationaal Monetair Fonds i wordt bij zo’n reddingsactie betrokken. Dit idee kwam van premier Jan Peter Balkenende i. Politiek belangrijk is dat de Europese Raad zo een regeling uitwerkt om de zwakke eurolanden in de boot te houden. Zo’n arrangement ontbreekt nu nog. 

De landen van de Eurozone i zullen Griekenland bijspringen zodra dat land op de kapitaalmarkten geen leningen meer loskrijgt. Onder druk van Nederland en Duitsland wordt daarbij het IMF ingeschakeld. Deze instelling heeft ruime ervaring met zo’n sanering. Dat laatste is een knieval omdat het euroblok zich tot voor kort te goed vond om elders aan te kloppen voor hulp.

De traditionele lentebijeenkomst van de Europese staatshoofden en regeringsleiders op 25 en 26 maart had als belangrijkste agendapunt een grondig debat over EU 2020. Maar de vergadering in Brussel is overschaduwd door de Griekse financiële problemen die de Eurozone bedreigen. Athene zit met een tekort van 12,7 procent op zijn overheidsbegroting, terwijl drie procent maximaal is toegestaan.

Tot vlak voor de vergadering hield kanselier Angela Merkel i luidruchtig vol dat Duitsland als belangrijkste financier niet zou meedoen. Kort voor de bijeenkomst zei Merkel nog dat er beter een regeling komt om landen die de boel flessen, zoals Griekenland, uit de eurozone te gooien. ‘Griekenland staat niet op de agenda. Het land heeft trouwens niet om hulp gevraagd’, zo werd voor de top van Duitse officiële zijde betoogd.

Precies als op 11 februari bij de vorige vergadering begon de Raad met enkele uren vertraging. Eerst moesten (opnieuw) Frankrijk en Duitsland het samen eerst worden. De Franse president Nicolas Sarkozy sloot vlak voordat de Europese Raad zou beginnen onverwacht een akkoord met kanselier Merkel.

Doorslaggevend is, aldus de overeengekomen tekst, dat hulp wordt geboden ‘om de stabiliteit in het gehele eurogebied te waarborgen’. Merkel zei: ‘De landen van de eurozone laten het niet gebeuren dat de euro kopje onder gaat’. Er komt echter pas hulp wanneer dat in het belang van de landen is van de eurozone zelf.

Dus niet om Griekenland uit de puree te halen. Frankrijk en Duitsland kozen voor een mix van ruwweg tweederde hulp via nationale leningen van de eurolanden en een derde van het IMF. De andere regeringsleiders hebben zich later op de avond van 25 maart bij de Frans-Duitse aanpak aangesloten. Dat gebeurde tijdens een zeldzame top van de eurozone. Akkoord ging ook Jean-Claude Trichet i, president van de Europese Centrale Bank i (ECB), die er aanvankelijk tegen was het IMF binnen te halen.

De landen van het euroblok zeggen in hun verklaring dat Griekenland van hen geen goedkope leningen krijgt. Athene betaalt de (hogere) rente waarin het risico op wanbetaling is verdisconteerd. Belangrijk is verder ‘dat de Europese Raad de economische governance van de Europese Unie moet verbeteren’.

In de originele Duits-Franse verklaring stond dat er een ‘economische regering’ zou komen. Zo’n economische regering is een oude Franse wens. Die formulering is afgezwakt omdat bijvoorbeeld het Verenigd Koninkrijk, Nederland, Polen en Zweden geen ‘economische regering’ willen en zeker niet onder Duits-Franse leiding.

De politieke leiders wijzen er verder op dat de regels van de EMU i zullen worden aangescherpt. Dit betreft vooral procedure voor buitensporige tekorten kan hier ook). Vastgelegd is ‘dat alle leden van het eurogebied een deugdelijk nationaal beleid moeten voeren, conform de afgesproken regels’.

Belangrijk is de slotzin waarin een werkgroep onder leiding van Herman Van Rompuy i, voorzitter van de Europese Raad, opdracht krijgt samen met de Commissie, met de 27 regeringen en de ECB maatregelen te formuleren om Griekse toestanden te voorkomen. Wellicht komt Van Rompuy met een verscherping van het Groei en Stabiliteitspact i van de EMU. Zelfs verdragsherziening is niet uitgesloten.

Alle EU-landen hebben al direct een vertegenwoordiging in de werkgroep geclaimd. Hier past de kanttekening dat juist Frankrijk en Duitsland zelf het pact nooit hebben nageleefd. Als Griekenland zichzelf redt, is het nog maar te vraag of er een aangescherpt Stabiliteitspact komt.

Griekenland zit met een overheidsschuld van ruim 300 miljard euro. Dat is dubbel zoveel dan in de eurozone maximaal mag. Circa 50 miljard daarvan vervalt dit jaar en wordt opnieuw geleend. Of Athene dat voor elkaar krijgt? Griekenland betaalt wegens het risico van wanbetaling ruwweg het dubbele van de drie procent rente die andere landen betalen.

Ondanks die superhoge rente kan er binnenkort een moment komen dat de beleggers daartoe opgejaagd door de speculanten, het niet meer vertrouwen. Luidt Athene de noodklok dan zal het IMF meteen tien tot twaalf miljard relatief goedkoop beschikbaar maken. Vervolgens komt het euroblok in actie, zo is besloten.

Even aannemend dat dertig miljard euro nodig is, leveren de zestien  eurolanden daarvan tweederde en het IMF de rest. De eurolanden doen elk mee op basis van hun gewicht in de eurozone. Duitsland alleen levert op die basis ruim een kwart van het totaal. Bij een lening van twintig miljard komt de Nederlandse lening neer op minimaal 1,8 miljard euro.

Als de crisis in Griekenland echt losbarst komt er een mechanisme ter beveiliging van de euro dat tot nu toe pijnlijk ontbreekt. De details daarvan komen tot stand zodra premier Giorgos Papandreou i van Griekenland om hulp vraagt. Genoemde verklaring laat belangrijke vragen daarover nog open. Een daarvan betreft de voorwaarden waarop Griekenland van Europa leent. Het mag geen goedkope lening zijn want dat komt neer op steunverlening.

Over deze elementen beslissen de zestien betrokken landen op basis van unanimiteit. Premier Jan Peter Balkenende is tevreden omdat Nederland zo een vetorecht krijgt. Balkenende staat als demissionair premier onder druk van de Tweede Kamer. Die besloot unaniem dat Nederland niet mag opdraaien voor de problemen van Griekenland dat jarenlang opgefleurde cijfers naar Eurostat i stuurden.

De opdracht aan Van Rompuy leert dat de machtsverhoudingen tussen de Europese instellingen na de recente inwerkingtreding van het Verdrag van Lissabon alweer in beweging zijn. Met de opdracht holt de Europese Raad het initiatiefrecht van de Commissie uit.

Tegelijk komt de Eurogroep, waar de ministers van Financiën het altijd voor het zeggen hadden, in de invloedssfeer van de staatshoofden en regeringsleiders. De vergadering van deze groep vlak voor de Europese Raad op het niveau van de staatshoofden en regeringsleiders onder voorzitterschap van Van Rompuy verliep zonder de ministers van Financiën.

Het Europees Parlement i komt in de story niet eens voor. De Europese Raad ziet zichzelf kortom als het orgaan dat innovatief de orders uitdeelt en de knopen doorhakt. Dat was al langer zo, maar de staatshoofden en regeringsleiders nemen de teugels via hun voorgenomen ‘economische governance van de Europese Unie’ nu vaster in handen. Binnen de Raad spelen Duitsland en Frankrijk de baas. Sarkozy zei in Brussel dat hij en Merkel te zijner tijd samen aanduiden wat er moet gebeuren met de resultaten van de werkgroep Van Rompuy.

Dit Duits-Franse overwicht binnen de Europese Raad irriteert diverse regeringen waaronder de Nederlandse. Tegelijk functioneert Van Rompuy als vaste voorzitter heel effectief. De Europese Raad eindigde met beknopte conclusies. Toen nu toe sloot de vergadering altijd af met twintig pagina’s vaak onverbindende politiek correcte voornemens.  Het Duits-Franse crisismanagement werkt ook prima. De besluiteloosheid die de EU zo vaak kenmerkt blijft daardoor uit. 

Zowel Merkel als Sarkozy hadden ieder hun redenen om pas op het allerlaatste moment en dan nog tegenspartelend en bovendien op hún voorwaarden zaken te doen. De christendemocraat Merkel staat voor verkiezingen op 9 mei in de deelstaat Rijnland Westfalen waar de CDU de meerderheid dreigt te verliezen.

Als dat gebeurt beperkt de linkse oppositie via de Bundesrat de manoeuvreerruimte van de regeringscoalitie. Tweederde tot driekwart van de Duitsers is tegen hulp aan Griekenland. Het Duitse publiek is na de rampzalige ervaringen van de jaren twintig met de Reichsmark overgevoelig voor monetaire onrust. Het Duitse Constitutionele Hof oordeelde in 1993 dat Berlijn een partner in de eurozone pas steun mag geven ingeval onmiddellijk gevaar dreigt voor de Duitse economie.

Een Grieks échec haalt de geloofwaardigheid van de euro internationaal onderuit. De forse tegoeden van Duitse (en ook Nederlandse) banken in Griekenland lopen dan gevaar. Daarop zal Merkel zich beroepen als Griekenland de noodvlag hijst.

Sarkozy onderging in de week voor de top voor hem rampzalig verlopen regionale verkiezingen. Hij ziet de directeur-generaal van het IMF, Dominique Strauss-Kahn i als mogelijke serieuze rivaal bij de presidentsverkiezingen van 2012. Sarkozy houdt Strauss-Kahn liever buiten beeld. Zodra de leiders van Frankrijk en/of  Duitsland met verkiezingen kampen, verlamt dit altijd de Europese Raad.

Tussen Parijs en Berlijn botert het momenteel toch al niet. De Franse minister van Financiën Christine Lagarde riep onlangs op tot een bestedingsinjectie in Duitsland. ‘De Duitsers hebben hun loonkosten fors gematigd. Zij zijn daardoor productiever. Als dat verandert kan Frankrijk beter concurreren’ was de perfide achterliggende gedachte. Kanselier Merkel reageerde verontwaardigd. Tegen die achtergrond is het prijzenswaardig dat zowel Merkel als Sarkozy hun eigen besognes even aan de kant schoven en zaken deden waarmee Europa vooruit kan.  

Het IMF zet mondiaal failliete landen via pijnlijke binnenlandse maatregelen op het goede spoor. Balkenende was in de vorige bijeenkomst in februari de eerste die voor IMF-deelname pleitte. Voor de anderen was dat onbespreekbaar. De EMU met haar eurozone achtte zich daarvoor toen nog te goed. Hét grote voordeel van IMF deelname is dat deze instelling Griekenland tot bezuinigingen zal dwingen.

Voor Duitsland, Frankrijk en zelfs de eurolanden gezamenlijk ligt dat politiek moeilijk. Zij hebben ook geen ervaring met dergelijke saneringsoperaties. Een twijfelachtig aspect van IMF-deelname is dat daarlangs de Verenigde Staten en de Aziaten invloed krijgen op het beleid van de ECB. Daar staat tegenover dat de gezamenlijke eurolanden voldoende stemmen hebben om binnen het IMF desnoods de besluitvorming te blokkeren.

Na afloop vergeleek de voorzitter van de Europese Commissie José Manuel Barroso i het akkoord met een ‘geladen pistool dat op tafel ligt’. Sarkozy en Balkenende spraken van een ‘preventieve maatregel’. Die moet de speculanten ontmoedigen en maakt de zwakke eurolanden duidelijk dat quarantaine via het IMF dreigt tenzij zij fors bezuinigen.

Te denken valt naast Griekenland aan Portugal, Spanje, Italië, Ierland en later mogelijk België waar een besluiteloos kabinet het leven rekt. Meteen na de Europese Raad haalde Griekenland een lening van vijf miljard euro binnen tegen een rente van 5,9 procent. Tegelijk stabiliseerde de koers van de euro zich.   

De EU zelf kon Griekenland geen oplossing bieden gesteld dat zij dat zou willen. Artikel 125 van het VWEU i verbiedt dit. Vooral Duitsland heeft destijds op zo’n verbod aangedrongen. Men voorzag landen met traditioneel zwakke munten via de gemeenschappelijke euro te moeten bijspringen.

Gezien het verbod op gezamenlijke hulp is het wél opmerkelijk dat de afzonderlijke landen nu Griekenland toch steunen. Dit leert hoe de politieke leiders de in steen gehouwen Europese verdragen i aan de kant schuiven zodra hun eigen nationaal (economisch) belang in het geding komt. 

Na de top is Angela Merkel uitgeroepen tot de meest gezaghebbende politicus momenteel in Europa. ‘Nie wieder Zahlmeister Europas !’, aldus de tabloid Bildzeitung, een vurig supporter van Merkel. Volgens de krant is het naoorlogse tijdperk waarin Duitsland de rekening betaalde zodat de EU kan marcheren voorbij.

De meer serieuze Duitse kranten roemen Merkel eveneens. Zij wordt al vergeleken met de architect van de Duitse eenheid de ‘ijzeren kanselier’ Otto von Bismarck (1815-1898).  In 2007 toen de EU geblokkeerd zat wegens de afgewezen Grondwet voor Europa was het ook al Merkel die creatief de impasse doorbrak. De groene vroegere minister van Buitenlandse Zaken Joschka Fischer noemt Merkel echter ‘teveel Frau Germania’.   

De Europese Raad heeft de voorgestelde EU 2020 Strategie besproken voor economische groei en werkgelegenheid. Zij komt in de plaats van de Lissabon Strategie uit 2000. Die laatste had van Europa de mondiaal leidende kenniseconomie willen maken wat mislukt is.

Om een nieuwe mislukking te voorkomen beperkt de Unie zich nu toe doelstellingen die men top down wil doorvoeren. Het zijn er vijf:  werkgelegenheid, wetenschappelijk onderzoek, klimaat en energiebeleid, onderwijs en armoedebestrijding. ‘Inzet is een duurzame sociaal getinte markteconomie’, aldus van Rompuy.

Tijdens de Raad bleek dat o.a. Duitsland, het VK en Nederland onderwijs en armoedebestrijding nationale taken vinden. Armoedebestrijding wordt daarom omgedoopt tot ‘sociale insluiting’. Met enige creativiteit is dat te zien als een taak van de EU. Inzet is om de strategie in de vergadering van juni overeen te komen. EU 2020 gaat vervolgens alle activiteiten in Brussel bestempelen, is de bedoeling.

Inzake het klimaatbeleid handhaaft de EU haar ambities voor een bindend mondiaal akkoord tot beperking van de temperatuurstijging tot twee graden. Tegelijk erkent de Raad na het échec van de klimaattop in Kopenhagen dat zo’n akkoord er voorlopig niet komt. ‘Wij kiezen nu voor een stap voor stap methode’, aldus Van Rompuy.

Dit jaar volgen hierover conferenties in Bonn en vervolgens in Cancun (Mexico). De EU zit er mee dat zij in Kopenhagen de bus heeft gemist. De leiders van vijf grote landen (Amerika, Rusland, China, India, Brazilië) sloten daar zoals bekend een akkoord buiten de EU om. Van Rompuy gaat de leiders van genoemde landen vragen hoe het vertrouwen is te herstellen.