Herfst van de waarheid voor de euro - Hoofdinhoud

Ook de eurocrisis is terug van vakantie. In september blijkt of Duitsland mee blijft doen aan de reddingsoperaties. Het Duitse Constitutionele Hof beslist daarover op 12 september. In oktober besluiten de eurolanden i over nieuwe steun aan Griekenland. Eerst moet blijken of Athene wel voldoende saneert.

Terug van vakantie merken banken en politici dat ook de eurocrisis terug is. Daarom start de ECB dit najaar de ongekend massale inkoop van obligaties van eurolanden in moeilijkheden. Vooral Spanje en Italië zullen hiervan profiteren. In september blijkt of Duitsland mee blijft doen aan de redding van Griekenland. Het Constitutionele Hof beslist op 12 september over Duitse deelname aan het reddingsfonds ESM i.

Midden oktober beslissen de eurolanden over grote kredieten voor Griekenland. Eerst moet blijken of Athene voldoende saneert. Daarover bestaat veel twijfel. Deze herfst krijgt het beoogde Europese toezichtsysteem op de banken vorm. Inzet is de creatie van “een doelmatig en enkelvoudig toezichtmechanisme”.

Dit najaar verschijnt bovendien het rapport over verdere Europese integratie, wellicht via een Europees verdrag. Daaraan werken Herman van Rompuy i, voorzitter Europese Raad i, ECB i-president Mario Draghi i, Commissievoorzitter José Manuel Barroso i en Jean-Claude Juncker i, voorzitter Eurogroep i. Intussen noemt Juncker een Grieks uittreden uit de eurozone (‘Grexit’) “niet langer ondenkbaar maar wel onwenselijk”.   

De ministers van Financiën van Duitsland en Frankrijk creëerden op 27 augustus samen een werkgroep om een Grieks uitstappen uit de euro te bestuderen. Daarnaast gaat men andere cruciale besluiten, zoals het Europese toezicht op de banken (de bankenunie i) op een gezamenlijke leest zetten.

De Eurotop i besloot in juni dat vanaf de start van Europees bankentoezicht het ESM i de banken steun mag verlenen. Dit is een stap in de richting van gezamenlijke aansprakelijkheid voor de nationale schulden in de eurozone. Jörg Asmussen, lid van het bestuur van de ECB namens Duitsland, ziet een uittreden van Griekenland als beheersbaar. In een interview met de Frankfurter Rundschau zei Asmussen dat zo’n operatie Griekenland, Europa en vooral Duitsland wel veel geld en banen zal kosten.

Die Zeit van 23 augustus schat de kosten van ‘Grexit’ voor Duitsland alleen op 80 miljard. Dit inclusief wat Duitsland al heeft ingezet voor de Grieken. Een Grieks vertrek maakt duidelijk dat wie de regels aan zijn laars lapt dit opbreekt, aldus het Duitse weekblad. De Finse minister van Buitenlandse Zaken, Erkki Tuomioja, zei op 17 augustus dat zijn land het openbreken van de eurozone moet prepareren.

Gedurende de recente verkiezingsperiode is het Griekse overheidstekort onvoorzien met 23 miljard euro aangegroeid. De doelstelling om in 2020 de staatsschuld onder controle te hebben wordt daardoor een fantoom. Volgens het Griekse ministerie van Financiën is het onmogelijk in 2014 het overheidstekort naar drie procent terug te brengen.

Toekenning van de volgende schijf noodhulp van 31,5 miljard vereist echter wel maximaal drie procent tekort in 2014. Komt die schijf in oktober niet beschikbaar dan gaat het land onmiddellijk failliet. Griekenland zal dan de eurozone moeten verlaten.    

Premier Antonis Samaras i stelt voor zijn land twee jaar extra tijd te geven om orde op zaken te zetten. De Griekse premier maakte daartoe in augustus een tour langs o.m. Berlijn, Parijs en Brussel. Samaras smeekte op 23 augustus in de Bild Zeitung de Duitsers om hulp. De Grieken verwachten dit jaar een krimp van hun nationale economie met zeven procent, terwijl minder dan vijf procent was voorzien.

De hele zomer al zoekt de Griekse regering tevergeefs naar een akkoord over 11,5 miljard extra besparingen voor 2013 en 2014, zoals gevraagd door EU en IMF i. Om genoemde tegenvallers te compenseren moet Griekenland inmiddels voor 13,5 miljard saneren. 13,5 miljard in twee jaar krijgt reliëf als je beseft dat Nederland (economisch drie keer Griekenland) er nauwelijks in slaagt in vier jaar 18 miljard te besnoeien.

Volgens de Griekse media komt het beoogde plan onder meer neer op verlaging van de pensioenen met 20 procent, technische werkloosheid voor 40.000 ambtenaren die voortaan 60 procent van hun salaris krijgen, afschaffing van fiscale voordelen boven de dertig mille belastbaar inkomen en aftopping van alle pensioenen boven de 2400 euro. Het is de vraag of de regering zulke drastische ingrepen aankan.

De conservatieve partij van Samaras heeft daarvoor de steun nodig van de linkerzijde in het parlement. Momenteel is een kwart van de Griekse werknemers al werkloos. Uitsmeren van de genoemde 13,5 miljard over de periode tot 2016 lukt wellicht wel. Dan rijst wel meteen de vraag of de Grieken dit programma werkelijk uitvoeren.

Bij zijn bezoek aan Athene van 26 juli smeekte Commissievoorzitter Barroso de Grieken herhaaldelijk om hun beloften nu eindelijk eens na te komen. 

Of Griekenland uitstel krijgt hangt vooral af van het rapport van de trojka i bestaande uit de drie geldschieters: de Commissie (namens de eurozone), de ECB en het IMF i. De trojka komt pas in oktober met haar rapport. Er was herhaald vertraging omdat men maandenlang geen zicht kreeg op de situatie in Griekenland.

‘Pas na het trojkarapport beslissen wij’, zo hebben kanselier Angela Merkel i en president François Hollande i op 24 augustus bekend gemaakt. ‘Van een Grieks uittreden is geen sprake’ onderstreepte Hollande. Merkel maakte echter duidelijk dat Griekenland zijn beloften tot sanering volledig moet nakomen wil het nieuw krediet krijgen. 

Intussen groeit in Brussel, Frankfurt (ECB) en Washington (IMF) de frustratie. Volgens persberichten zou Athene van de driehonderd taken die het destijds opgedragen kreeg er meer dan tweehonderd hebben nagelaten. Vooral het verhogen van de belastingen, het ontslaan van overbodige ambtenaren en het verkopen van staatsbedrijven wil alsmaar niet lukken. 

Half juli onthulde de Europese Commissaris voor regionaal beleid, Johannes Hahn i, dat Griekenland 11,5 miljard subsidiegeld onaangesproken laat. “Dat komt door de bureaucratische chaos daar”, aldus een geschrokken Hahn. Deze 11,5 miljard zijn niet afkomstig van het noodfonds EFSF i, maar van de EU. Dit geld is juist bedoeld om via investeringen te vermijden dat Griekenland zich zogezegd kapot bezuinigt. Het gaat om 181 prioritaire (maar nu dus stagnerende) projecten met potentieel vele duizenden banen. 

Op 28 augustus werd bekend dat Griekenland extreem slecht scoort als het gaat om onderzoek en ontwikkeling. In de lijst van de Commissie van de duizend beste innovatieve bedrijven komt Griekenland maar vijf keer voor. Van een totaal van 140 miljard in 2010 uitgegeven aan research leverde Griekenland maar 75 miljoen.   

De berichten over vertraging van het Griekse saneringsprogramma wakkeren de vrees aan dat het land bovenop 110 miljard in mei 2010 en 130 miljard dit voorjaar nog extra bijstand moet hebben. Vooral in Duitsland, de belangrijkste geldschieter, is daartegen veel verzet.

Volker Kauder, leider van de Beierse CSU, is tegen een derde hulppakket en tegen een nieuw tijdschema. Michael Fuchs, zijn collega van Merkel’s CDU, denkt er net zo over. Liberaal federaal minister van Economische Zaken, Philipp Rösler viel Kauder en Fuchs bij. 

De gedachte van een derde hulppakket bovenop de genoemde 240 miljard is voor de noordelijke eurolanden een nachtmerrie. Kredietbeoordelaar Moody’s heeft Duitsland gewaarschuwd dat het land zijn AAA-status op het spel zet zodra nóg meer kapitaal wordt beloofd aan haperende europartners.

Een derde hulppakket is het publiek in de meest kritische landen, Duitsland, Nederland en Finland bovendien niet meer uit te leggen. Om zo’n derde pakket te vermijden is het in de tijd uitsmeren van de Griekse sanering op termijn wellicht toch te prefereren. Volgens de Griekse politieke analist Spiros Rizopoulos is premier Samaras’ aanpak ongeloofwaardig.

Juist Samaras heeft in het verleden, toen de Griekse sociaaldemocraten regeerden, als oppositieleider fel geageerd tegen lastenverzwaringen. Samaras beweert nu dat hij geen extra steun vraagt. Maar tijd is geld. Volgens experts kost het uitstellen van de bezuinigingen de Griekse schatkist minimaal twintig miljard. Een optie is dat Europa dit compenseert door de rente die Griekenland betaalt (nogmaals) te verlagen. 

Op 26 juli zette bankpresident Draghi de deur open voor een reddende rol van de centrale bank. Hij verklaarde dat de ECB ‘alles zal doen wat nodig is’ om het voortbestaan van de euro te verzekeren. De financiële markten leefden meteen op. Zij verwachtten dat de bank weer staatsobligaties van benarde eurolanden zou gaan opkopen. 

Maar een week later temperde Draghi zijn taal onverwacht. Op een persconferentie maakte hij duidelijk dat de ECB pas later in actie komt. Dus nadat de betrokken regeringen zelf passende (pijnlijke) maatregelen hebben genomen. Hij bedoelde dat Spanje en Italië beter een beroep doen op de Europese noodfondsen. Madrid en Rome doen dat (nog) niet omdat zij dan onder curatele komen van EU en IMF. 

Volgens de Wall Street Journal krabbelde Draghi terug omdat de Bundesbank de ECB niet als reddende engel ziet. Bankpresident Jens Weidmann is daar radicaal tegen. Hij wil niet dat staatsschulden via massale geldcreatie door de ECB (met als gevolg meer inflatie) worden weggetoverd. Tijdens de eurocrisis heeft de ECB met haar Securities Market Programme massaal obligaties uit de markt genomen om benarde eurolanden te helpen.

Na protesten uit o.m. Duitsland en Nederland is de bank daarmee in maart gestopt. 

Op 6 september kwam ECB president Draghi eindelijk met de ‘big bazooka’ die de speculatie moet doen verstommen tegen landen met een zwakke euro. De bank gaat onbeperkt staatsobligaties opkopen van zulke eurolanden. Doel is die landen zo doende te verlossen van de hoge rente die zij moeten betalen om nog kapitaal te lenen.   

Vooraf eist de ECB van de betrokken landen een saneringsprogramma om hun economie weer op de rails te krijgen. Wordt dat programma niet nageleefd dan staakt de ECB haar aankopen.

Het op poten zetten van zo’n nationaal saneringsprogramma loopt via het noodfonds ESM. Dit betekent dat alle zeventien landen met de euro daarmee moeten instemmen. Dit is belangrijk. Aldus laat de ECB de uiteindelijke verantwoordelijkheid voor het wel en wee van de euro bij de nationale politici tezamen.

De lancering van de Outright Monetary Transactions (OMT’s) betekent niet dat de ECB geld gaat injecteren en aldus de inflatie bevorderen. De bank zal ruwweg evenveel geld uit de economie van de eurozone halen als zij via OMT’s injecteert. Dat kan door de commerciële banken meer geld te laten aanhouden op hun rekeningen bij de ECB.

De angst voor inflatie leeft vooral in Duitsland. Jens Weidmann, voorzitter van de Duitse centrale bank, heeft als enige bestuurlid van de ECB tegen de nieuwe aanpak gestemd. Het IMF, nauw betrokken bij de reddingsoperaties rond de euro, is tevreden. Ook de financiële beurzen reageerden positief. Spanje en Italië zagen hun rentetarieven meteen dalen.

Op 29 augustus bleek dat Duitsland met Italië overhoop ligt over de rol van de ECB. Premier Mario Monti i wil dat het ESM een bankvergunning krijgt. Het noodfonds is dan voor zijn financiën niet meer afhankelijk van de goedgeefsheid van de Eurotop en van de obligatiemarkten. Met een bankvergunning kan het ESM goedkoper lenen rechtstreeks bij de ECB. Merkel prees overigens Monti op die dag bij zijn bezoek aan Berlijn voor zijn hervormingen in Italië   

De problemen met Spanje zijn gevaarlijk voor Europa omdat die economie bijna twee keer zo groot is als die van Griekenland, Ierland en Portugal samen. De eurozone zal een Spaans bankroet niet overleven. Het land is volgens insiders ‘too big to fail’. Spanje zit in de problemen als gevolg van een onroerendgoedcrisis. Via goedkoop kapitaal hebben de banken destijds onverantwoord veel in vastgoed gestoken.

Na de bouwhausse zijn door overaanbod de prijzen fors gaan dalen. Daardoor dreigen zeker veertien grote banken te kapseizen. De laatste Eurotop beloofde Spanje 100 miljard steun via leningen, waarvan 30 miljard meteen voor herfinanciering van het bankwezen. Tegelijk startte de conservatieve regering onder leiding van Mariano Rajoy i een bezuinigingsprogramma van 65 miljard in drie jaar. Net als eerder in Griekenland, Ierland en Portugal moet de Spaanse burgerij de buikriem aanhalen om onverantwoord opererende banken overeind te houden. 

Intussen blijkt volgens het Spaanse Nationale Statistische Bureau INE dat de recessie zich verdiept. Een krimp van 0,6 procent in het eerste kwartaal versnelde in het vorige kwartaal in Spanje naar 1,3 procent. Rajoy heeft op 28 augustus de situatie besproken met Van Rompuy. Na afloop maakte deze bekend dat, mits de bankherstructurering in Spanje volledig doorgaat, Europa Spanje blijft steunen. 

Vrijwel tegelijk bevestigde de Spaanse minister van Financiën Luis de Guindos, dat Spanje in plaats van genoemde dertig miljard binnenkort wel zestig miljard nodig heeft. Via een spoedwet is de overheid bezig wankele banken onder controle te krijgen. Aandeelhouders en spaarders moeten bijdragen aan de beoogde sanering, aldus de Spaanse minister.  

Wat in Spanje gebeurt bevestigt de noodzaak van een Europese toezichthouder op de banken. Nationale autoriteiten missen daarvoor de expertise en de vereiste onafhankelijkheid.

Recent is met de komst van François Hollande als president van Frankrijk het machtsspel in de Europese top veranderd. Hollande opereert meer dan zijn voorganger Nicolas Sarkozy i met de Italiaanse premier Mario Monti en diens Spaanse collega Mariano Rajoy. Dat geeft meer draagvlak aan de besluitvorming.

Maar volgens voormalig secretaris-generaal van de Europese Commissie Carlo Trojan, hangt de toekomst van de euro uiteindelijk er van af of Merkel en Hollande gaan accorderen zoals eerder met Sarkozy. Het genoemde opzetten van een Duits-Franse werkgroep voor de eurocrisis duidt wellicht op toenadering van hun hoogste leiders. 

Merkel wil dat de politieke leiders een Europese Conventie bijeenroepen die haar plannen uitwerkt voor een politiek meer geïntegreerd Europa. De kanselier stelt voor dat de Europese top van december bespreekt hoe lang de onderhandelingen daarover mogen duren. Dat zegt Nikolaus Meyer-Landrut, de adviseur voor EU-kwesties van de bondskanselier. 

Merkel wil de taak van het Hof van Justitie i van de EU versterken. Dat hof moet in de toekomst landen die hun begrotingstekort te veel laten oplopen, kunnen sanctioneren. De andere EU-lidstaten hebben niet of erg lauw gereageerd. Wat Merkel beoogt ligt al grotendeels vast in het Begrotingspact dat 25 van de 27 EU-landen onlangs hebben getekend. Merkel vindt dat dit niet ver genoeg gaat, zo blijkt uit haar voorstel. 

Samengevat zit Europa dit najaar met talloze tegenstellingen, belangenconflicten en spanningshaarden. Het wordt spannend of Griekenland in de eurozone blijft. Zoals gebruikelijk in de EU komt er wel weer een of ander nachtelijk vergelijk uit de bus.  Dat zal gebeuren tijdens drukke weken en maanden op basis van de volgende kalender.

• - 

  6 september bestuursraad ECB over het inkopen van staatsobligaties.
• - 

  12 september uitspraak Duitse Constitutionele Hof over toelating van het noodfonds ESM. Dezelfde dag presentatie door Commissievoorzitter Barroso van zijn beoogde regeling van uniform Europees bankentoezicht voor het Europees Parlement i.
• - 

  14 september informele vergadering Europese ministers van Financiën i.
• - 

  20 september bestuursraad ECB.
• - 

  8 oktober vergadering Eurogroep i over rapporten trojka betreffende Griekenland en Portugal.
• - 

  18 en 19 oktober Europese Raad i/Eurotop i met reeks besluiten over de hele eurocrisis. In november volgt een extra Europese Raad over de financiering van de Unie 2014-2020.

De buitenlandse media vermelden in dit overzicht 12 september steevast nogmaals. En wel omdat Nederland volgens hen dan mogelijk voor een eurosceptische regering kiest.