Benoemingen topfuncties in de EU - Hoofdinhoud

De Europese Unie kent verschillende organen, die allen een topfunctie met veel macht met zich meebrengen. Deze functies zijn zeer gewild en de benoeming van personen op deze functies is van vele politieke omstandigheden afhankelijk. Hoewel de benoemingen van Europese topfuncties een juridische grondslag hebben in Europese verdragen, is er bij vacatures toch altijd weer sprake van een carrousel waarbij vele belangen een rol spelen.

Belangen worden in een strijd met vaak een lange adem tussen landen en langs nationale en politieke lijnen uitgevochten, waarbij diplomatie en het op het goede moment insteken van de juiste kandidaat van evident belang is. Tot op het laatste moment vallen grote kanshebbers af en duiken nieuwe, soms onbekende, kandidaten op. De benoemingsprocedures van al die functionarissen lopen nogal uiteen en gebeuren niet op hetzelfde moment. Er zijn variaties in de mate van democratie, politieke gevoeligheid en macht die aan de functie hangt. Afhankelijk van vele componenten komt er uiteindelijk een kandidaat uit de procedure naar voren.

De belangrijkste topfunctie in Europa is het voorzitterschap van de Europese Commissie i. De voorzitter heeft veel macht en draagt samen met de lidstaten ook de overige Eurocommissarissen i voor. De vaste voorzitter van de Europese Raad i is ook een gewilde functie. Hij of zij vertegenwoordigt de EU op het hoogste niveau in het buitenland en stelt de agenda van de Europese toppen op. Het voorzitterschap van het Europees Parlement i staat een trede lager wat betreft aanzien. Dat geldt ook voor de Hoge Vertegenwoordiger voor het Buitenlands- en Veiligheidsbeleid i. Sinds de Eurocrisis heeft ook het voorzitterschap van de Eurogroep i en de Europese Centrale Bank i (ECB) aan gewicht gewonnen.

Belangrijke topfuncties in de Europese Unie zijn:

De voorzitter van de Europese Commissie wordt gekozen door het Europees Parlement met meerderheid van de leden i, na een voordracht van de Europese Raad. De Raad draagt een kandidaat-voorzitter voor 'rekening houdend met de verkiezingen van het Europees Parlement en na passende raadplegingen' (artikel 17.7 VEU i).

De voordracht moet steunen op een gekwalificeerde meerderheid van stemmen in de Europese Raad i. De kandidaat hoeft dus geen unanieme steun te krijgen. Als de kandidaat in het parlement geen meerderheid krijgt, moet de Raad binnen een maand met een nieuwe voordracht komen die op identieke wijze wordt behandeld. Nadat het Parlement de kandidaat heeft goedgekeurd, kan de rest van de Commissie worden samengesteld.

De Commissievoorzitter wordt benoemd voor een termijn van vijf jaar. Er is geen limiet aan het aantal keer dat een persoon Commissievoorzitter mag zijn.

In de praktijk

De politieke fracties van het Europees Parlement hebben bij de verkiezingen in 2019 ieder een kandidaat-voorzitter voorgesteld, de 'Spitzenkandidaten'. Door bij de verkiezingen voor het Europees Parlement de benoeming van de voorzitter van de Commissie een rol te laten spelen, zouden burgers meer betrokken moeten raken bij de Europese politiek. Na de verkiezingen waarin de Europese burgers de nieuwe leden van het Europees Parlement kiezen, moet - volgens deze visie - de kandidaat van de grootste fractie in het Parlement voorzitter worden van de Europese Commissie.

Maar het Europees Parlement beslist niet alléén over het voorzitterschap. De Europese Raad doet de voordracht en mag kandideren wie hij wil. Zo werd de Spitzenkandidat na de verkiezingen van 2019 al vrij snel buitenspel gezet en werd na lang onderhandelen achter de schermen de Duitse Ursula von der Leyen i voorzitter van de Europese Commissie. Zij was tot dan toe nog minister van Defensie in Duitsland. In de praktijk stemt het EP, al dan niet na wat tegensputteren, in met de voordracht van de Europese Raad.

Juridisch kader benoeming voorzitter Europese Commissie

De Europese Raad benoemt met gekwalificeerde meerderheid van stemmen en in overleg met de nieuwe Commissievoorzitter de Hoge Vertegenwoordiger voor het Gemeenschappelijk Buitenlands- en Veiligheidsbeleid i. Deze is lid van de Europese Commissie, maar de Hoge Vertegenwoordiger zit ook de Raad Buitenlandse Zaken i voor, één van de formaties i van de Raad van Ministers. De lidstaten hechten veel waarde aan het buitenlands beleid, wat de benoeming van Hoge Vertegenwoordiger tot een belangrijk punt maakt.

De benoeming van de Hoge Vertegenwoordiger valt, waar het het Europees Parlement betreft, onder de samenstelling van de Europese Commissie. Net als bij andere kandidaat-Eurocommissarissen houdt het Europees Parlement een hoorzitting met de kandidaat Hoge Vertegenwoordiger.

De Hoge Vertegenwoordiger wordt benoemd voor een termijn van vijf jaar. Er is geen limiet aan het aantal keer dat een persoon Hoge Vertegenwoordiger mag zijn.

In de praktijk

Als één van de gezichten van de Europese Unie, zeker in het buitenland, is de Hoge Vertegenwoordiger een prestigieuze post én dus een van de belangrijkste in de Europese Commissie. In 2009, toen de Hoge Vertegenwoordiger voor het eerst op deze manier werd benoemd, is deze post dan ook als eerste van alle eurocommissarissen ingevuld. Pas nadat bekend was welke lidstaat de Hoge Vertegenwoordiger mocht leveren en wie het zou worden, werden de andere posten verdeeld. Tot nu toe is het gebruikelijk dat de politieke kleur van de Hoge Vertegenwoordiger een andere is dan die van de Commissievoorzitter.

Juridisch kader benoeming Hoge Vertegenwoordiger

Bron: Wikipedia/JLogan

De nieuwe Commissievoorzitter stelt samen met de Raad van Ministers i, waar de lidstaten in zijn vertegenwoordigd, een nieuwe Commissie voor. De lidstaten dragen kandidaat-Eurocommissarissen voor bij de Commissievoorzitter. De Commissievoorzitter verdeelt de posten in de Commissie onder de kandidaten. De nieuwe Commissie moet door het Europees Parlement met meerderheid van stemmen i worden goedgekeurd.

Het Europees Parlement mag alleen stemmen over de Commissie in zijn geheel, niet over individuele kandidaat-Eurocommissarissen. Ten slotte moet de Europese Raad de nieuwe Commissie met gekwalificeerde meerderheid van stemmen goedkeuren.

In de praktijk

De voordracht van de kandidaat-Eurocommissarissen is een nationale aangelegenheid. Wel kijkt de Commissievoorzitter naar een evenwichtige verdeling van verschillende politieke stromingen binnen de Commissie (in de praktijk vooral christendemocraten en sociaaldemocraten, aangevuld met enkele liberalen). Mogelijk zal de Commissievoorzitter enkele lidstaten proberen te overtuigen een kandidaat van een specifieke signatuur voor te dragen.

Het Europees Parlement houdt hoorzittingen met de kandidaten. Deze zittingen gaan vooral over de dossierkennis en de politieke opvattingen van de voorgestelde Commissieleden. Na de hoorzittingen stemt het Europees Parlement over de benoeming van de Commissie.

Het Europees Parlement kan alleen over de Commissie in zijn geheel stemmen, en niet over elke afzonderlijke beoogde eurocommissaris. Toch is het in 2004 een keer gebeurd dat een kandidaat werd geweerd door het Europees Parlement. Omdat het Europees Parlement dreigde de hele Commissie af te keuren, haalde de toenmalige kandidaat-voorzitter José Manuel Durao Barroso i bakzeil. Hij verving de omstreden kandidaat, de Italiaan Buttiglione i, die omstreden opvattingen over homoseksualiteit had. De praktijk wijst dus uit dat het Parlement kan zorgen dat individuele eurocommissarissen in wie het geen vertrouwen heeft, worden vervangen. Dit bleek ook het geval te zijn in 2009 toen de Bulgaarse Rumiana Jeleva i zich terugtrok na zware kritiek tijdens de hoorzittingen in het Europees Parlement.

Nederlandse benoemingen tot Eurocommissaris

Juridisch kader benoemingen leden Europese Commissie

Sinds het Verdrag van Lissabon i is er een vaste voorzitter van de Europese Raad i. De Europese Raad kiest de vaste voorzitter met gekwalificeerde meerderheid i. Deze mag op het moment van benoeming geen nationale politieke functie vervullen. De vaste voorzitter van de Europese Raad wordt benoemd voor een termijn van tweeënhalf jaar, en mag één keer worden herkozen. Er is nog nooit een Nederlander verkozen tot voorzitter van de Europese Raad.

In de praktijk

Toen in 2009 de functie voor het eerst werd ingevuld werd al snel duidelijk dat de vaste voorzitter van de Europese Raad uit de kring van huidige of voormalige regeringsleiders zou komen. Een vaste voorzitter van 'lagere rang' zou niet het overwicht en ervaring hebben om de Europese Raad te kunnen voorzitten. Hiermee lijkt een standaard te zijn gezet; ook de tweede vaste voorzitter is een oud-premier.

Het meest in aanmerking komen regeringsleiders die bezig zijn aan een laatste termijn of aan het einde van hun termijn zijn, en voormalige regeringsleiders die actief zijn op internationaal niveau.

Juridisch kader benoeming Vaste Voorzitter van de Europese Raad

De voorzitter van het Europees Parlement wordt in een geheime stemming in het Parlement gekozen. De kandidaat met een absolute meerderheid van de uitgebrachte stemmen i is de nieuwe voorzitter. Als na drie stemrondes nog geen kandidaat is gekozen, wordt in een vierde stemronde gekozen tussen de twee leden die bij de derde stemronde de meeste stemmen hebben behaald. Er is geen limiet aan het aantal keer dat een persoon als voorzitter gekozen kan worden. Formeel is de zittingstermijn van de voorzitter vijf jaar.

In de praktijk

In de praktijk leveren de twee grote partijen in het Europees Parlement, de christendemocraten en de socialisten, tot nu toe om de tweeënhalf jaar afwisselend de voorzitter. Eind 2016 zegden de socialisten deze afspraak op, omdat er naar hun mening te veel christendemocraten op Europese sleutelfuncties zaten. Uiteindelijk werd toch een christendemocraat verkozen.

In het verleden mochten de liberalen een enkele keer voor tweeënhalf jaar de voorzitter leveren.

Nederlandse benoemingen tot voorzitter van het Europees Parlement

Juridisch kader benoeming voorzitter Europees Parlement

De voorzitter van de Eurogroep i wordt gekozen uit de ministers van Financiën van de eurolanden i en benoemd voor een periode van tweeënhalf jaar.

In de praktijk

Met de extra afspraken die tussen 2010 en 2013 gemaakt zijn om de eurocrisis te bestrijden heeft de positie van voorzitter van de Eurogroep aan belang én prestige gewonnen. En daarmee is de benoeming onderdeel geworden van de verdeling van topfuncties in de Europese Unie.

Een aantal - met name noordelijke - landen hecht er sterk aan dat de voorzitter van de Eurogroep uit een land komt met de hoogst mogelijke kredietwaardering. Een voorzitter en minister van Financiën van een land dat op de internationale kapitaalmarkten onder druk staat of zelfs Europese steun nodig heeft, zou het aangezicht van de euro kunnen schaden.

Er is sprake van een mogelijke permanente voorzitter van de Eurogroep, vermoedelijk met eenzelfde soort rol en zelfde bevoegdheden als de vaste voorzitter van de Europese Raad i binnen de Europese Raad heeft.

Nederlandse benoemingen tot voorzitter van de Eurogroep

Juridisch kader benoeming voorzitter eurogroep

De president, de vicepresident en vier andere leden van de directie van de Europese Centrale Bank worden gekozen uit personen met een erkende reputatie en beroepservaring op monetair en bancair gebied. Zij worden in onderlinge overeenstemming met gekwalificeerde meerderheid benoemd door de Europese Raad, op aanbeveling van de Raad. De Raad heeft het Europees Parlement en de Raad van Bestuur van de Europese Centrale Bank geraadpleegd.

De leden van de directie van de Europese Centrale Bank worden benoemd voor een periode van acht jaar en zijn niet herbenoembaar. De leden van de directie moeten de nationaliteit van één van de lidstaten bezitten.

Nederlandse benoemingen tot voorzitter van de ECB

Juridisch kader benoeming president ECB

De Rekenkamer i bestaat uit 27 leden, één uit elke lidstaat. Uit deze leden wordt een voorzitter gekozen voor een periode van drie jaar. De voorzitter is herkiesbaar.

Nederlandse benoemingen tot voorzitter van de Europese Rekenkamer

Juridisch kader benoeming voorzitter Europese Rekenkamer

Het Hof i bestaat uit één rechter per lidstaat van de Europese Unie. Uit de 27 rechters wordt door stemming de president voor een termijn van 3 jaar gekozen. De president is herkiesbaar.

Nederlandse benoemingen tot president van het Hof van Justitie

Juridisch kader benoeming president Hof van Justitie

Het Europees Economisch en Sociaal Comité i kiest uit zijn midden een voorzitter. Een voorzitter dient een termijn van tweeënhalf jaar. De voorzitter kan niet worden herkozen. Er is nog nooit een Nederlander voorzitter van dit comité geweest.

Juridisch kader benoeming voorzitter Europees Economisch en Sociaal Comité

Het Comité van de Regio's i kiest uit zijn midden een voorzitter. Een voorzitter dient een termijn van tweeënhalf jaar. Er is nog nooit een Nederlander voorzitter van dit comité geweest.

Juridisch kader benoeming Comité van de Regio's

Na elke verkiezing voor het Europees Parlement wordt de Europese Ombudsman door het Parlement gekozen voor een periode van vijf jaar. De ombudsman is herbenoembaar. Er is nog nooit een Nederlander Europese Ombudsman geweest.

Juridisch kader benoeming Europese Ombudsman