Een 'knock out' voor Tsipras en Juncker - Hoofdinhoud

Op wiens naam komt de historische nacht van 12 juli waarin het vertrek van Griekenland op het spel stond? Merkel i, Tusk i en Tsipras zijn de kandidaten. Na afloop claimde president Hollande de rol van bemiddelaar. Dat wijst er al op dat hij niet in aanmerking komt. Wie was de grote verliezer? Waarom speelde onze premier ook een beslissende rol? Wat zegt het verloop van die enerverende nacht over het functioneren van de Europese Unie i? Ten slotte: waarom wil voorzitter Tusk ‘méér Montesquieu’? 

‘Ik kwam op kantoor en hoorde dat president Juncker niet bij het topberaad was. Hij mocht niet. Echt, ik kon het niet geloven. In de loop van de nacht bleek dat de onderhandelingen liepen tussen uitsluitend kanselier Merkel, president Hollande, minister-president Tsipras en Tusk als voorzitter van de Eurotop. Geen Juncker, geen Dijsselbloem en geen Draghi i van de ECB. Juncker, als Commissievoorzitter weggespeeld. Echt ik kon het niet geloven’, aldus een hoge functionaris van de EU-Raad i over de laatste Eurotop met als inzet Griekenland.  

Bij topconferenties hangt het resultaat af van de voorbereiding. Staatshoofden en regeringsleiders gaan niet over details. Zij kunnen wel de laatste politieke hindernissen wegnemen via geven en nemen. Maar zo ging het deze keer niet. Dit akkoord kwam er over de rug van de Grieken. Minister-president Alexis Tsipras valt dus meteen al af als mogelijk overwinnaar.

Het verhaal begint in de nacht van 26 op 27 juni als Tsipras iedereen verrast met een groot referendum. Alle lopende onderhandelingen met ‘Brussel’ zijn daarmee van de baan. De Griekse kiezer wordt gevraagd al of niet door te gaan met bezuinigen en hervormen. Het bizarre regeringsadvies om nee te stemmen wordt door 61 procent van de kiezers overgenomen.

Daags na het referendum van 5 juli besluit de Eurogroep i het lopende steunprogramma, waar in totaal nog 18,2 miljard in zat, definitief te beëindigen. Dat geld liep Griekenland door dat referendum mis. Dit was de eerste grote misrekening van Tsipras en zijn flamboyante minister van Financiën Yanis Varoufakis. Tegelijk staakte de ECB i haar ondersteuning van de Griekse banken. Die gingen dicht. Dat was het uur nul.  

De Grieken hadden met hun referendum gegokt en verloren. Al zagen veel media dat daags daarna anders. Die dachten even dat de Grieken met hun massale nee toch wel hadden gescoord. Hoe dan ook: Griekenland zat nu op zwart zaad. Tegelijk stevende de Eurozone i af op een enorme crisis. Dit was het moment waarop Donald Tusk, voorzitter van de Europese Raad (alle 28 EU-leiders) en van de Eurotop i (alleen de 19 landen met de euro als betaalmiddel), in actie kwam.

Het Griekse failliet wordt Chefsache, dus een kwestie van de hoogste politieke leiders. Dat was tussen 2010 en 2012 ook zo geweest. Op 6 juli roept Tusk een Eurotop bijeen. Meteen komt het vastgelopen radarwerk los. Diezelfde dag een Frans-Duitse topconferentie als aanloop naar de Eurotop van de 7^e.

In Parijs schreven Hollande en Merkel de slotverklaring van de Eurotop. Zij draaien de rollen om: laat onwillig Athene zelf met voorstellen komen als men daar een Grexit wil vermijden. Twee: er komt pas steun als Griekenland tegelijk tóch diepgaand hervormt én haar zieke financiën saneert. Dit was het antwoord van de landen met de euro op het referendum. Griekenland moest dus volledig bakzeil halen. 

Tijdens de Eurotop van 7 juli is premier Tsipras de oren gewassen. Het was 17 tegen 1. De Franse en de Italiaanse ministers zijn vanwege hun eigen gammele economie anders soepel tegen andere zondaars. Nu trokken zij eveneens van leer. Door het onverhoedse referendum had Griekenland alle vertrouwen verspeeld. Premier Mark Rutte is na afloop in Brussel anders altijd erg voorzichtig. Nu was hij straight: ‘alleen een klein wonder kan de situatie nog redden’ (en dat bleef hij maar herhalen).

Min of meer ten einde raad schrijft voorzitter Tusk op die 7^e juli voor de komende zondag een extra Eurotop uit. Voor dezelfde 7^e roept hij bovendien een buitengewone Europese Raad (dus met het Verenigd Koninkrijk, Denemarken e.a.) bijeen. 

Daags daarna speculeert Tusk in het Europees Parlement op een ‘worst-case scenario, waarin wij allemaal de klos zijn’. Hij maakt duidelijk waarom er twee topconferenties nodig zijn. Alleen die kunnen het nu welhaast onvermijdelijke vertrek van Griekenland afhandelen. Dat was wel even schrikken, vooral voor de Grieken, die juist tegen Grexit hadden gestemd.

Premier Tsipras had zich in de Eurotop van 7 juli tevergeefs verdedigd. ‘Die massale nee stem was geen nee tegen de euro’. Hij beloofde dezelfde week nog diverse (tot dan toe voor hem onbespreekbare) voorstellen naar Brussel te sturen. Dat pakket is vervolgens door de Eurogroep i van 12 juli onder leiding van minister Jeroen Dijsselbloem i als onvoldoende afgewezen.

Intussen had Tsipras zijn minister van Financiën Yanis Varoufakis, die hem naar verluidt had opgestookt tot dat referendum, vervangen. In plaats kwam de eveneens marxistisch geschoolde Euclid Tsakalotos. Daarna gaat het snel. Op zondag 12 juli komt Dijsselbloem met de Eurogroep inclusief deze Tsakalotos tot een pre-akkoord. Op zeven cruciale punten na – die tussen haakjes in de tekst staan – ligt totale overeenstemming ineens binnen handbereik. 

Dit pre-akkoord opent de weg naar een totaalakkoord. Topconferenties slagen zoals gezegd mits er maar degelijk voorbereidend werk is verricht. Zal de Eurotop die zeven resterende breekpunten wegwerken of wordt het toch een Grexit?   

Het is intussen zondag 12 juli, de Brusselse dag des oordeels. Terwijl de topleiders op de 8e etage van de EU-Raad bijeenzitten is Grexit in de overvolle perszaal het gesprek van de dag. Aan de vooravond van het fiasco van de euro komen de media op het spoor van Plan B: een Eurozone i zonder Griekenland. Hoe pakt Europa (vooral de ECB in Frankfurt) dat aan?  

De kabinetschef van Tusk heeft in een besloten vergadering het draaiboek onthuld. Onderstaande maatregelen zijn vermeldenswaardig omdat Grexit later mogelijk toch de uitkomst wordt. Valt Griekenland uit de boot, zodat het landsbestuur daar instort, dan luidt het scenario in Brussel: 

• 1. 

  Diverse noodmaatregelen die de ECB en de Europese Commissie i al eerder in stilte prepareerden.
• 2. 

  Massale humanitaire hulp (medisch, voedsel) door de Commissie.
• 3. 

  Uiteenlopende technische en financiële bijstand, als de Grieken daarom vragen. 
• 4. 

  Versterking van de EMU en de euro om te voorkomen dat na Griekenland de ‘onomkeerbare’ Eurozone uiteenrafelt.  

Nu terug naar het topberaad van zondagmiddag 12 juli. Om vier uur neemt de Eurotop onder leiding van Tusk het hele probleem over. Dijsselbloem c.s. hebben hun werk gedaan: een conceptakkoord. Dan volgt een marathon van zeventien uur tot daags daarna negen uur. Het verloop daarvan verdient nadere analyse. Eerstens omdat je van uur tot uur ziet hoe de volop tegenspartelende Tsipras toch alle pillen slikt. Verder leert het verloop wie Europa regeert zodra het er om gaat spannen.

Ten slotte bevestigt de uitslag van deze Eurotop dat de euro een politieke zaak is. Economische argumenten wegen zwaar, maar soms geeft de politieke situatie de doorslag. Daar past geen Grexit in. De EU durft om strategische redenen Griekenland nu niet te laten vallen. Het zou Athene in de handen van Rusland kunnen drijven.   

Tijdens het nachtelijke beraad vroeg premier Tsipras of zijn nieuwe minister van Financiën Tsakalotos er bij mocht. Waarop Merkel zei: ‘Okay, maar dan ook mijn minister Schäuble’. Waarop Tsipras verbleekte, want Wolfgang Schäuble i is de grote boeman. ‘Grapje’ reageerde Merkel. Tsakalotos komst was totaal ongebruikelijk. Maar het moest. Omdat Tsipras niet alle details beheerst. Twee omdat de Griekse leider (om begrijpelijke redenen) tekenen van oververmoeidheid begon te vertonen.

De afwezigheid van Juncker is buitengewoon verrassend. De Commissievoorzitter is er namelijk altijd bij. In tegenstelling tot zijn voorganger José M. Barroso i is Juncker (voormalig langdurig voorzitter van de Eurogroep) de best geïnformeerde politicus als het over de muntpolitiek gaat.

Met Tusk en Juncker heeft Europa twee kapiteins op één schip. Als rivaal van Tusk had Juncker afgelopen maanden de problematiek van de euro naar zich toegetrokken. Voorheen was Herman van Rompuy i, Tusk’s voorganger, dé coördinator. Tusk had dus een eigen belang om zich nu van Juncker te ontdoen.

Er speelt nog hier meer. Juncker wil van de Europese Commissie een politiek orgaan maken. Dus de toekomstige regering van Europa waarvan de federalisten droomden. In Berlijn, Parijs en andere hoofdsteden is deze aanstellerij slecht gevallen. Daar is de Europese Raad hét leidende politieke orgaan. Berlijn apprecieert het niet hoe Juncker het Griekse probleem naar zich toe trok (en dan ook nog met weinig succes).

Volgens de Frankfurter Allgemeine Zeitung van 29 juli wil minister Schäuble nu zelfs de Commissie gaan ontmantelen. Haar belangrijkste bevoegdheden, het concurrentiebeleid en de interne euromarkt, worden beter afgesplitst. Schäuble wil daarvoor aparte bureaus creëren. Volgens de Britse Daily Telegraph doet Duitsland zo een reuzenstap naar het Verenigd Koninkrijk. Londen blijft dan wel EU-lid.

Juncker kan kortom beter een toontje lager zingen. Zoals zijn voorganger Barroso (terecht dus) tien jaar achtereen deed. Die voerde altijd ijverig uit wat de Europese Raad de Commissie opdroeg. 

Blijkens de tweets van Tusk’s woordvoerder Preben Aamann is de top als volgt verlopen.

16.00 - 16.20 Opening en toespraak van EP voorzitter Schulz i

17.00 - 18.10  Eerste voltallige zitting Eurotop

18.10 -  20.15 Eerste ronde toponderhandelaars 

20.15 -  23.30 Tweede voltallige zitting Eurotop

23.30 -  04.15 Tweede ronde toponderhandelaars

04.15 -  05.30  Derde voltallige zitting Eurotop  

05.45 -  08.40  Derde ronde toponderhandelaars

08.40 -  08.55  Finale plenair

Dit verloop leert dat de Eurotop, hoewel die zeventien uur duurde, nog geen zeven uur vergaderde. De resterende tien uur zaten de vier genoemde toponderhandelaars bijeen. Daar is het akkoord verwekt en geboren. In feite was dit een Eurotop met daarbinnen nog weer een minitop van Merkel, Hollande, Tusk en Tsipras. Het is niet voor het eerst dat een ‘historische’ EU-top op die manier slaagt. Maar hoe ging dat dan?  

Tusk begon de top met de twee kantjes tekst met daarop zeven openstaande problemen die Dijsselbloem namens de Eurogroep had achtergelaten. Al voor het gezamenlijke diner met o.a. roast chicken en limoncello sorbet trekken de hoofdrolspelers zich terug.  

Volgens Peter Ludlow van de Brusselse denktank Eurocomment hanteerde Tusk een driezijdige strategie. Een: na alle getwist van de voorbije weken is de inzet een totaalakkoord en wel nu, vannacht. Twee: onderhandelen met circa twintig leiders (m/v) rond de tafel, dat lukt nooit. Wij onderhandelen met zijn vieren. 

Zeventien regeringsleiders plus Commissievoorzitter Juncker vielen zo uit de boot. Ten slotte: wordt het beraad technisch, dan sturen wij dat probleem naar de ministers van financiën. Zij moeten dat later maar oplossen. ‘En het overbruggingskrediet voor Griekenland dan?’, vroeg Juncker. ‘Te ingewikkeld. Dat regelt de Eurogroep maar’, antwoordde Tusk snedig.

De tweede overlegronde duurde bijna vijf uur. Er resteren dan drie problemen. Voorjaar 2011 had Griekenland plechtig beloofd voor 50 miljard staatsbezit te verkopen. Met de opbrengst zou het land zijn megagrote staatsschuld deels aflossen. Daarvan is nooit wat terecht gekomen. Duitsland wilde nu een privatiseringsfonds creëren, onder haar leiding. Dat fonds zou vanuit Luxemburg het Griekse tafelzilver verkopen. Dit werd uiteindelijk hét grote breekpunt. De oplossing volgt hieronder. 

De Grieken wilden verder het strenge IMF i voortaan buiten de deur houden. Dat fonds saneert wereldwijd en is dan onverbiddelijk. Het IMF is – in tegenstelling tot leiders als Juncker en Hollande - niet vatbaar voor het smoezen en uitstellen waarin de Griekse leiders zo uitblinken.

Griekenland wilde een massaontslag van overbodige ambtenaren die het later had teruggedraaid, niet alsnog doorvoeren. Nederland en andere kleinere landen slikten dit niet. Griekenland had destijds zwart op wit dergelijke bezuinigingen beloofd.

Premier Rutte wordt gezien als de vertegenwoordiger van de zestien kleinere landen met de euro. Dus werd hij door voorzitter Tusk er in de loop van de nacht bij geroepen. Weer moest Tsipras door de pomp. 

Rutte’s interventie wijst er op dat bij dit euro-overleg Duitsland en Frankrijk niet de dienst uitmaken. De Eurotop beslist bij unanimiteit. Daarom is voor elk detail de instemming nodig van de kleinere landen. Reken maar dat Rutte zijn eervolle interventie bij zijn collega’s heeft afgestemd. 

Tussen vier en vijf uur in de morgen verschijnt met de zon, een akkoord boven de Brusselse horizon. De boze Grexit droom is over. Wel is intussen premier Tsipras totaal uitgekleed. De man beseft dat hij zijn kompanen in Athene nu echt (telefonisch) moet raadplegen. Daar krijgt Tsipras dan zó op zijn kop dat hij ineens weer terugkrabbelt. En dit zowel over het privatiseringsfonds als over het IMF.

Volgens sommige bronnen kregen Merkel en Tsipras op dat moment slaande ruzie. Beiden zouden weggelopen zijn van het beraad, had Tusk hen niet lijfelijk tegengehouden. ‘Bedreigingen over en weer. Deuren worden dichtgegooid. Wachtend in slaap gevallen, nu wakker geschrokken diplomaten rennen stropdasloos rond. Grexit is ineens toch weer de realiteit’, aldus analyses in weekblad Politico en de Financial Times.  

‘Allemaal onzin’ zegt Dijsselbloem later in een lang interview met de Wall Street Journal van 16 juli. De kanselier is geen moment melodramatisch, laat staan van slag geweest. ‘Dat is gewoonweg niet haar manier van opereren’. Maar het heeft er die ochtend wel degelijk gespannen. De waarheid van de twee visies ligt waarschijnlijk ergens in het midden.

Tsipras eist dat het privatiseringsfonds niet in Luxemburg komt maar in Athene onder leiding van de Grieken. Met president François Hollande i als bemiddelaar is hierover drie uur gekibbeld. Uiteindelijk neemt Merkel er genoegen mee het fonds in Athene te laten. Met een Griekse directie, maar onder controle van Brussel. 

Tsipras kreeg verder de toezegging dat een kwart van de opbrengst wordt besteed om de Griekse banken op de been te houden en een kwart voor werkgelegenheid. De rest van de verkoop van Grieks staatsbezit is voor schuldaflossing.

Rond zeven uur in de morgen wil Tsipras nogmaals scoren: het strenge IMF moet toch buiten de deur blijven. Voor Duitsland, Nederland, Finland, de Baltische staten is dat onbespreekbaar. Gaat het om te saneren overheidsfinanciën dan beschikt dat IMF over expertise waaraan de EU niet eens kan tippen. 

Zonder IMF moet er nóg meer geld naar Griekenland. Na een tussenkomst van IMF-topvrouw Christine Lagarde i gaat Tsipras toch maar akkoord. Lagarde betoogde dat de statuten van ESM, dat is het fonds waaruit de hulp voor Griekenland moet komen, eisen dat het IMF meedoet.

Twintig voor negen gaat Tsipras knock out. Hij accepteert zowel het privatiseringsfonds, als de lijst pijnlijke hervormingen, als de opgelegde harde fiscale maatregelen. In de EU-verdragen staat dat ieder land altijd voor zijn eigen schulden opdraait. Dat adagium blijft dus overeind. ‘De top is geslaagd’, twittert als eerste de Belgische premier Charles Michel i. De genoemde extra Europese Raad hoeft niet meer bijeen te komen.

Die nacht zijn er drie gevechten geleverd. Tusk zette Juncker weg. Merkel versloeg de altijd toegeeflijke Hollande. De noordelijke landen zetten met volle steun van Spanje en Portugal de dwarsliggende Grieken op het goede spoor.

Na afloop wilde uiteraard niemand dat zo zien. Juncker deed alsof hij steeds had meegedraaid. Hollande deed alsof hij de bemiddelaar was geweest. Op de vraag of ook hij nog tussenbeide was gekomen zei Rutte beslist: ‘Echt, daar kan ik niets over zeggen’.

Vervolgens barst in de media in Europa en daarbuiten een ongekende anti-Duitse retoriek los. Kanselier Merkel zou namens minister Schäuble met veel machtsvertoon de Grieken hebben vernederd. Op Twitter regende het beledigingen over een ‘staatsgreep’ een  ‘sociale genocide’ en na de nazi’s zelfs ‘de komst van het Vierde Rijk’.   

In een interview met zeven leidende Europese dagbladen, waaronder de Financial Times van 16 juli, wilde Tusk van winnaars noch verliezers horen. Verwijzend naar de Eerste en de Tweede Wereldoorlog zei Tusk: ‘Zulke retoriek doet mij denken aan de donkerste dagen van Europa. Vergeet niet dat Duitsland grotere offers voor Europa brengt dan welk ander land ook’.

Pijnlijk was Tusk geraakt toen bijna de helft van het Europees Parlement de Griekse premier enthousiast handen klappend bijviel toen die daar op 8 juli een aanval deed op Duitsland. ‘Dit was echt een anti-Duitse demonstratie’, verzuchtte Tusk teleurgesteld. Dan kun je volgens hem toch moeilijk spreken van een Duitse overwinning.

Passioneel gaf de historicus Tusk zich als leider van Europa even bloot toen hij uitriep: ‘Wij hebben minder Voltaire en minder Rousseau nodig en graag méér Montesquieu’. Hij bedoelde dat Europa te veel redekavelt en discussieert en te weinig knopen doorhakt, dus zich organiseert. Hier liet de Poolse EU-leider zijn teleurstelling blijken over de geringe besluitvaardigheid van de Europese Unie. 

Tusk zette in genoemd interview ten slotte ook Tsipras uit de wind. ‘Premier Tsipras slaagde er in om 80 miljard euro hulp los te krijgen. Dit enorme bedrag krijgt Griekenland op aantrekkelijke voorwaarden. Dus politiek noch economisch is Tsipras vernederd noch bestraft’, meent Tusk.   

Op 14 augustus heeft de Eurogroep ten slotte in Brussel zijn goedkeuring gegeven aan het gedetailleerd uitgewerkte akkoord dat 400 pagina’s telt. 

Het akkoord betreft behalve de Eurogroep tevens de ECB en het IMF. Laatstgenoemde beslist overigens komend najaar pas definitief over haar aandeel van zestien miljard. Het IMF eist dat de EU eerst met Griekenland overeenstemming bereikt over een schuldherschikking.

Inmiddels verraste premier Alexis Tsipras op 20 augustus iedereen met de aankondiging van vervroegde nationale verkiezingen op 20 september. De Griekse politieke leider heeft last van ontrouw in eigen rangen. Met een nieuw mandaat staat hij sterker bij de uitvoering van genoemd akkoord. 

De Europese Commissie ziet dat ook zo en reageerde meteen positief. Andere insiders vrezen echter vertraging van de uitvoering van het akkoord nu Athene wekenlang verlamd wordt door een tussentijdse stembusslag.  

De genoemde goedkeuring kwam in de Eurogroep verrassend snel tot stand. Volgens voorzitter Jeroen Dijsselbloem hebben de Grieken goed meegewerkt. Inmiddels hebben zowel de Duitse Bundestag als de parlementen in Nederland, Oostenrijk, Estland en Spanje,  waar de goedkeuring vereist was, ingestemd. 

In Duitsland, verreweg de grootste financiële bijdrager, ging dat gepaard met veel aarzeling. Overigens kreeg het Nederlandse kabinet in de Tweede Kamer ook maar een krappe meerderheid

Van het toegezegde bedrag van bijna 86 miljard euro aan leningen (voornamelijk uit het ESM) komt meteen al 26 miljard voor Athene beschikbaar. Tien miljard zijn bestemd om het Griekse bankwezen overeind te houden. De resterende 16 miljard gaan weg aan direct af te lossen staatsschuld. Het Nederlandse aandeel aan het pakket beloopt ruwweg vijf miljard.

Zoals bekend is het wantrouwen tussen Tsipras en de anderen verreweg het grootste probleem. ‘De Eurotop benadrukt dat het van cruciaal belang is het vertrouwen met de Griekse autoriteiten weer op te bouwen’, luidt de eerste zin van het akkoord. Nooit eerder is met een dergelijke frase een EU-land zó op zijn plaats gezet.

Naast Rutte speelde Jeroen Dijsselbloem volop zijn rol als voorzitter van de Eurogroep. Er is alom waardering voor zijn werk. Tussen de bedrijven door is Dijsselbloem unaniem voor 2,5 jaar herkozen. Een premie voor Nederland in de aanloop naar ons EU-voorzitterschap i gedurende het eerste halfjaar van 2016. 

Om te kunnen slagen hebben Merkel en minister Schäuble een oud recept voor crisistoppen toegepast. 1. Dramatiseer zó hevig dat iedereen denkt bij de verliezers terecht te komen (die enge Grexit) en 2. Stel een deadline waarvan iedereen beseft dat het deze keer écht menens is. Slim van de Duitsers om tot het laatste moment de optie ‘Grexit’ als optie in de tekst te houden. Niet slim van de Nederlandse onderhandelaars daaraan niet mee te willen doen.

Kanselier Angela Merkel is dus (weer) de onbetwiste architect van het akkoord. Alexis Tsipras en Jean-Claude Juncker i zijn de verliezers. 

Donald Tusk is uit de schaduw getreden als de ‘president van Europa’. Vanaf de Europese Raad van 26 juni was hij de ‘master of the game’. De Poolse voorzitter opereert anders dan zijn voorganger Van Rompuy i (zojuist door de Belgische Koning benoemd tot graaf). Van Rompuy bedacht graag zelf het compromis. Tusk liet dit over aan de strijdende partijen.