Wakker worden van Europa laat nog op zich wachten - Hoofdinhoud

President Macron i en Commissievoorzitter Juncker i willen véél meer Europa. Dus een Europese minister van Financiën met een budget voor de zwakkere eurolanden; een parlement voor de eurozone; een Europees interventieleger; een Openbaar Ministerie tegen terrorisme en fraude, uniforme asielregels, een belasting op bedrijven zoals Google en een Europese identiteitskaart.

Prime Minister May i wil de onderhandelingen over het vertrek van het Verenigd Koninkrijk nu echt starten, zegt zij. Om diverse redenen –waarvan er hierna een handvol volgen - krijgen Macron, Juncker noch May voorlopig hun zin.

´Er zaten 29 leiders rond de tafel en zij koesterden minstens 30 verschillende ideeën over hoe het verder moet met Europa´. Aldus de reporters van Politico na afloop van de recente Europese Raad i. Vier uur discussieerden de leiders na introducties van Juncker, Macron en Merkel i. Daarna togen zij naar een concert van Sting, ‘one of the world's best-selling music artists’.

De kanselier had haar verhaal overigens al vóór de vergadering voor journalisten afgestoken. Merkel staat ´uitdrukkelijk positief´ tegenover de plannen van Macron, zonder nadere details te geven. De genoemde meningsverschillen bleven deze keer binnenshuis. Dat komt omdat de Top van Tallinn van 28 september (nu Estland dit halfjaar de Europese Ministerraad voorzit) puur informeel was. Dat wil zeggen: geen conclusies, laat staan afspraken.

‘Brexit-premier´ May was eveneens genodigd, hoewel dat bij informeel beraad geen vaste regel meer is. Via een strakke leiding voorkwam voorzitter Donald Tusk i dat May haar wensen anderen ging opdringen. Hun economische belangen tegenover het VK lopen ver uiteen. Londen p

robeert via het zaaien van verdeeldheid sterker te komen staan. ‘Alleen als wij het als 27 maar eens blijven, blijven wij die Britten de baas’, zegt een insider in dit beraad.

De Europese Raad bijeen in Tallinn

Foto: Raad van de EU

‘Europa moet zijn achterstand in de digitale race inlopen. Daarom hebben de EU-regeringsleiders toegezegd de digitale interne markt eind volgend jaar te hebben voltooid´, zei premier Jüri Ratas i van Estland, aldus het ANP na de Europese Raad. Het gaat onder meer om het wegnemen van obstakels voor supersnel 5G-internet en meer mogelijkheden voor grensoverschrijdend digitaal winkelen. ´De toezegging is niet nieuw. Op tien eerdere toppen hebben de Europese leiders dit afgelopen jaren al eerder plechtig beloofd´, zo nuanceerde voorzitter Juncker. Hij vroeg nu er eindelijk werk van te maken.

Vergelijkbare herhaalde loze beloften doet de Europese Raad vaker, bijvoorbeeld over een Europees energiebeleid. Ook daar blokkeren regeringen de voortgang al jaren. Dit bijvoorbeeld omdat hun eigen industrie of handel anders in de knel komt. Tallinn bevestigde dat Europa nu eenmaal werkt op het tempo van de traagst meewerkende regering(en).

Zo willen negentien EU-landen hoogtechnologische bedrijven (zoals Google) die hier veel verdienen maar weinig belasting betalen, een speciale belasting opleggen. De rest, waaronder Nederland, is daartegen of aarzelt sterk. Voor iedere belastingafspraak is unanimiteit vereist.

De wat tegenvallende score van de Duitse kanselier bij de recente verkiezingen betekent dat een nieuwe coalitie nog maanden kan uitblijven. Eerst moet de verslagen Beierse CSU, aanhangsel van de CDU, die de kanselier maandenlang tevergeefs voor dit slechte resultaat had gewaarschuwd, gepaaid worden. Dat kan via voortaan een limiet van maximaal 200.000 vluchtelingen jaarlijks.

Maar dat valt niet te verteren voor de Groenen, noch voor de liberale FDP als toekomstige regeringspartners. Het is nauwelijks voorstelbaar dat de leider van de CSU, Horst Seehofer, die als gevolg van het ontbreken van genoemde Obergrenze de verkiezingen heeft verloren, nu wéér zijn zin niet krijgt. Dan moet hij wel aftreden. Merkel heeft er al op gezinspeeld dat het nemen van deze hobbel nog wat tijd gaat kosten.

‘Vriendelijk gezegd is Merkel’s twijfelachtige verkiezingszege slecht nieuws voor president Macron. Zijn hoopgevende visie op Europa hangt ineens min of meer in de lucht. De Duitse kanselier krijgt het thuis druk met de groeiende oppositie van uiterst rechts en links. Zij zal haar beleid, bijvoorbeeld bij migratie, moeten temperen. Wellicht gaan de onderhandelingen over een nieuwe regering nog lang aanslepen.

Dat remt de kanselier af op het vlak van Europa’. Aldus de Europese vroegere topdiplomaat Pierre Vimont. Hij was van 2010 tot 2015 secretaris-generaal van de Europese Commissie i voor Buitenlandse Politiek en daarvoor de Franse ambassadeur in Washington DC.

Een Duitse ‘Jamaica-coalitie’ (vanwege de kleuren van die nationale vlag) brengt wellicht een groene bewindsman van Turkse origine op Buitenlandse Zaken. Verder wordt Wolfgang Schäuble i op Financiën dan vervangen door een FDP-er. Die accepteert evenmin als zijn zuinige voorganger een fonds voor eurolanden met voortdurend forse financiële tekorten.

‘Macron mag gedurfde plannen lanceren, maar kanselier Merkel blijft de baas’, zo betoogt commentator Wolfgang Münchau in de Financial Times van 2 oktober. Hij wijst op haar commentaar dat ‘Duitsland met voorstellen komt voor de eurozone’. Dus niet Duitsland samen met Frankrijk. Verder moet Parijs nog leren leven met een genoemde gecompliceerde Duitse coalitie, wat alwéér tijdrovend uitpakt.

Premier Mark Rutte i kan zich vinden in veel ideeën die de Franse president Emmanuel Macron in zijn ‘mooie rede’ van 26 september presenteerde. Maar een Europese minister van Financiën ziet Rutte niet zitten zolang onduidelijk is wat zo iemand voor bevoegdheden krijgt. En een Europees leger wil volgens hem geen enkele lidstaat. ‘Laten wij geen olifant beloven en later met een klein muisje aankomen’, zei Rutte in Tallinn tegen het ANP. Dit is overigens zijn standaardantwoord. In maart in Rome zei Rutte hetzelfde.

Macron wil al in juni volgend jaar besluiten nemen, maar Rutte denkt aan een jaar tot anderhalf jaar om het denkwerk af te ronden. Hij betoogde (alweer) dat het beter is om eerst oude afspraken over asiel, migratie en de economie werkelijk uit te voeren. Veel regeringen hervormen economisch nog onvoldoende. Frankrijk is volgens Rutte op de goede weg, met onder meer modernisering van de arbeidsmarkt.

Na een halfjaar touwtrekken zit het beraad over de Brexit muurvast. Groot probleem is de verdeeldheid binnen de Britse regering. Toch is intussen wel wat bereikt. May accepteert intussen een twee jaar durende overgangsperiode. Nadat op 29 maart 2019 het EU-lidmaatschap eindigt, wordt dan de scheiding voor het oog van de Britse en continentale burgers, boeren en buitenlui in twee jaar uit onderhandeld.

Na lang tegenstribbelen erkent May bovendien dat het VK nog een rekening heeft te vereffenen met de EU wegens lopende verplichtingen. Zij noemde 20 miljard euro, in Brussel denkt men aan ruwweg 50 miljard. Daar zit een gecompliceerde berekeningsmethode onder. Gedacht wordt aan het uitsmeren van de betaling over een reeks van jaren. Maar over al deze technische punten willen de Britse onderhandelaars zelfs nog niet eens praten.

Conflictueus is de positie van de burgers van de EU gevestigd in het Verenigd Koninkrijk. May heeft beloofd een eind te maken aan de rechtsbevoegdheid van het Hof van Justitie waaraan haar volk vandaag ondergeschikt is. Okay, maar de EU wil dan wel garanties voor haar circa drie miljoen burgers woonachtig in het VK. Daarvoor moet een oplossing komen, bijvoorbeeld een nieuw EU/VK Hof van Justitie. Zojuist heeft het Europees Parlement gezegd dat zekerstelling van de rechten van onze burgers in het VK een breekpunt is.

Hoe te vermijden dat tussen EU-land Ierland en Noord-Ierland als deel van het VK weer een grens met slagbomen komt? Dat moet zodra over anderhalf jaar de Britse toegang tot de Europese markt eindigt. De Ierse douanedienst rapporteert dat dagelijks 13.000 vrachtwagens met goederen daar nu zonder enige belemmering passeren. Dat varieert van vlees en computers tot zuivelproducten en Guinnes. Volgens dit regeringsrapport is het echt onmogelijk het VK uit de EU stapt zonder daar grensversperringen op te richten.

Guy Verhofstadt is de medeonderhandelaar namens het Europees Parlement. Hij denkt er over Noord-Ierland na de scheiding in de douane-unie en de interne markt te laten. Het de vraag of zo’n simpele aanpak uitvoerbaar is. Tussen het VK en Ierland lopen op twaalf andere terreinen samenwerkingsovereenkomsten die op de helling gaan. Ook daarover wordt nog niet eens onderhandeld.

Over de bovenstaande agendapunten moest volgens de EU-27 deze maand ‘voldoende vooruitgang naar overeenstemming bestaan’. Dan zou de Europese Raad haar onderhandelaar, de Fransman Michiel Barnier, toestemming geven het beraad te starten over de toekomstige handelsrelatie met het VK.

Bij gebrek aan voortgang blijft dat besluit dit najaar uit. Afwachten dus of de Britten alsnog gaan bewegen vooral op de financiële kwestie. In dat geval zouden de Europese leiders in december een volgende fase in het beraad kunnen aankondigen. ‘Maar waarschijnlijk is dat niet zolang aan Britse kant de politieke sturing ontbreekt’, voorspelt een onderhandelaar.

Intussen verslechtert het klimaat doordat de hakkelende PM May meer en meer gezag verliest. Bovendien hebben kanselier Merkel en president Macron – zie hierboven - voorlopig andere prioriteiten. Zodat de Brexit –let wel vooral voor de Britten- dreigt uit te lopen op een nachtmerrie.

‘Het Verenigd Koninkrijk is economisch sterk afhankelijk van de EU. Maar het omgekeerde is nauwelijks het geval’. Aldus wreef Herman Van Rompuy i, de vroegere EU-president, via de BBC op 7 september nog wat zout in wonde. Britse media meldden op 10 oktober dat de regering daar zelfs al rekening houdt met een "no-deal" Brexit. Dan komt het VK vanaf voorjaar 2019 qua handelstarieven etc. onder de regels van de WTO.

Alom hebben de media op 2 oktober het bloedige geweld veroordeeld van de Spaanse politiemacht tegen de kiezers in Catalonië. Neem de Frankfurter Allgemeine Zeitung van die dag. Die beschrijft de Spaanse minister-president Rajoy met zijn neerslaan van honderden kiezers als ‘de beste propagandist die de Catalaanse nationalisten zich maar kunnen wensen’.

De Commissie staat altijd klaar om via vicevoorzitter Frans Timmermans i Turkije, Hongarije, Polen, Rusland wegens rechtstatelijk gedrag te veroordelen, hoewel het daar toch lang niet zó wild toegaat. Nu zweeg Brussel dagenlang omdat het referendum buitenwettelijk was.

Echter heeft ‘de regering van een EU-land gewapende politie laten inbeuken op haar burgers, die ongewapend met hun handen omhoog stonden en enkel wilden stemmen’, aldus het commentaar van de Vlaamse kwaliteitskrant DE TIJD van 3 oktober. Gevat was de Poolse krant Rzeczpospolita die zich herinnerde hoe voorzitter Juncker de premier van Schotland i letterlijk in de armen sloot toen daar een afscheuren van het VK aan de orde was. Tenslotte kwam er een verklaring waarin geweld als instrument van politiek door de Commissie wordt afgewezen.

Catalonië staat niet alleen. Neem Vlaanderen. De grootste partij daar is de nationalistische NVA. Zij verkreeg in het Belgische regeerakkoord de voetnoot dat het afscheiden van Schotland of Catalonië acceptabel is, ‘mits langs wettelijke weg’. De EU heeft er kortom een probleem bij heeft: hoe te reageren op grote regio met een eigen identiteit die zich willen afscheiden?

De invloed van de nationalistische partijen is een extra reden waarom het afwachten is of Europa werkelijk hervormt. Wie Euroscepticism intikt ziet bijvoorbeeld op Wikipedia hoe breed dit verschijnsel vandaag wel is. Het overlapt Europa van Finland tot Bulgarije en van Denemarken tot Griekenland.

Anti-EU partij Alternative für Deutschland kreeg ruwweg evenveel aanhang als Geert Wilders i´ PVV. Nationalistische partijen zitten achter weinig knoppen. Niettemin beperken zij met hun ideeën de actieradius van de regeringen, de Commissie, het Europees Parlement en beslist ook de Europese Raad.

Gezien het voorgaande is het terecht dat de staatshoofden en regeringsleiders in Tallinn tot een stappenplan besloten. Meer zit er volgens voorzitter Tusk niet in. Wie de film van de Europese Raad terugdraait ziet dat in Tallinn eigenlijk niets gebeurd is. Want bij de Europese Raad van Bratislava in september vorig jaar is een vrijwel gelijkluidend stappenplan aangenomen.

De actiepunten van 2016 zijn zelfs toen al weer overgeschreven. ‘De Europese Raad kon overeenstemming bereiken door eerder gemaakte afspraken te bevestigen en een reeks goede voornemens op te schrijven’, zo staat in onze analyse van die top in Bratislava op deze website (14 oktober 2016).

Het kwam toen al neer op regulering van de migratie; betere (Schengen) grensbewaking, de strijd tegen radicalisering richting terrorisme onder moslims en een sterkere eurozone. Sindsdien is op deze terreinen –afgezien van de intussen sterk verbeterde Europese (zuidelijke) Grens en Kustwacht - weinig veranderd.

Het is daarom wel enigszins te raden wat Tusk komende weken aan projecten op tafel gaat leggen. Daarbij streeft hij naar een pakket waarover consensus ontstaat. Denkbaar is een terugvaloptie waaraan niet alle partners meedoen.

Een eerste stap naar een Europees defensiestelsel;

• - 

  Beheersing van de migratie via beter afsluiten van de aanvoerroutes, vooral die uit Afrika. Verder maatregelen om migranten te laten terugkeren;
• - 

  Maatregelen tegen het terrorisme van geradicaliseerde Moslims;
• - 

  Al te vrije internationale handel beperken, vooral tegenover China. Wegens hun tegengestelde belangen denken de regeringen daarover overigens verdeeld;
• - 

  Versterking van de euro via een routekaart naar een Europees Monetair Fonds, naast het mondiale IMF. Dit project holt wel de (toch al beperkte) invloed van de Commissie op de europolitiek uit;
• - 

  Mogelijk heropening van het debat over het aanhaken bij de EU van de reeks landen op de Westelijke Balkan.

Een Brusselse diplomaat verwacht een ambitieus stappenplan voor komend anderhalf jaar. Op 30 maart 2019 zouden de Europese leiders dat project dan omarmen. Dat is daags nadat het EU-lidmaatschap van het Verenigd Koninkrijk is vervallen. Om het weinig meegaande Europese oosten te paaien vergaderen de leiders dan in de Roemeense hoofdstad Boekarest.

Na de verkiezingen voor een nieuw Europees Parlement van voorjaar 2019 treedt dat najaar een nieuwe Commissie aan en een opvolger van voorzitter Tusk. Vervolgens kunnen die allemaal in 2020 volop los gaan. Dan wordt Duitsland voorzitter van de Europese Ministerraad.

Intussen zal de ‘existentiële crisis’ overwaaien waarin de EU vorig jaar zat. Belangrijk is de komst van een pro-EU president in Frankrijk die gemaakte afspraken echt wil naleven, een novum. Verbetert de sfeer tussen de nationale leiders nu de regeling afloopt van opgelegde vluchtelingenquota? De Visegrad-landen blokkeren dat systeem, zoals bekend. Een impuls voor soepeler overleg komt ten slotte van de recente economische opleving in Europa.

Na het onverwachte besluit tot een Brexit was het kanselier Merkel die destijds plots een pauze afkondigde (onze analyse hieronder van 6 juli 2016). Had Merkel de recente verkiezingen glansrijk gewonnen, dan was Europa wakker geschud op basis van binnenkort een Duits-Frans akkoord. Nu echter blijft het daarop nog even wachten.