Top trio ‘MMM’ verlamt voorlopig Europa - Hoofdinhoud

Vijf Europese topconferenties en voor de zoveelste keer geen enkel ‘topbesluit’. In verschillende samenstellingen vergaderde de Europese Raad i dagen achtereen in Brussel. Over de Brexit, de migranten, het terrorisme, noch de wankele eurozone was er enigerlei besluit. Dat komt vooral omdat drie leidende M’s: prime minister May i, kanselier Merkel i en president Macron i geblokkeerd zitten.

Vijf topconferenties in het kader van de Europese Raad hielden de leiders maar liefst vier dagen (16-19 oktober) bijeen. Het begon met een reguliere driepartijentop met de vertegenwoordigers van de werkgevers (o.a. Business Europe i) en de Europese vakbeweging (o.a. ETUC i). Daar vierde men de creatie van 12 miljoen nieuwe banen binnen de EU sinds 2014. Dan volgden afzonderlijke bijeenkomsten van de Europese Raad ex artikel 50 (de Brexit) eerst met en daarna zonder de Britse premier.

Op donderdag 18 oktober was er vervolgens een normale Europese Raad met 28 nationale leiders en bovendien een Eurotop waar 27 leiders spraken over versterking van de eurozone. Daags daarna werd Brussel de ontmoetingsplaats van zelfs 54 leiders. De Asia-Europe meeting bracht behalve de leiders van Aziatische landen als Indonesië, Filippijnen en Myanmar ook die van bijvoorbeeld Australië, India, Japan en Rusland. Deze landen (tezamen twee derde van de mondiale welvaart) keren zich tegen het vanuit o.a. de VS opkomende protectionisme, aldus hun gezamenlijke verklaring.

Minister-president Rutte i was bij het kleine groepje EU-regeringsleiders dat álle conferenties tot het allerlaatst (dus vrijdag, nog wel de vergaderdag van het kabinet) meemaakte. Veel collega’s waren donderdags al vertrokken. Het valt op hoezeer Rutte daar intensief contact houdt met vooral Merkel en Macron, zeg maar de dealmakers.

Vandaar de speculaties dat Rutte in is voor de opvolging van Donald Tusk i, de ‘president’ van de Europese Raad i. Vast staat dat die op 30 oktober 2019 vertrekt. Rutte was, bijgenaamd als ‘Mr. No´, altijd nogal eurosceptisch. Hij is inmiddels deze vorm van internationale samenwerking ‘meer gaan waarderen’, zegt hij zelf.

In de vergaderingen van de Europese Raad voert Rutte het hoogste woord. Veel andere leiders, vooral die van de 21 andere kleine landen, doen er nogal eens het zwijgen toe. Zij laten het debat liever over aan de ‘Grote Jongens’ en dus ook aan hun Nederlandse collega.

Door het wegvallen van het grote - en bovendien eurokritische - Verenigd Koninkrijk is de betekenis van Nederland in de Europese Raad gestegen. ‘Premier Rutte is daar nu, mede als gevolg van zijn ruime ervaring, een relevante speler. Hij heeft opvattingen, die hij dan ook uitspreekt. Omdat andere leiders er vaak net zo over denken, weet Rutte volop mee te werken aan het bouwen van de compromissen’, zegt een insider.

Tegelijk is Frans Timmermans i kandidaat om namens de sociaaldemocraten herfst volgend jaar Jean-Claude Juncker i op te volgen. Ook de Luxemburgse Commissie'president' i vertrekt over een jaar zeker. Juncker noemde zijn adjunct Timmermans ooit ‘mijn tegelijk rechter- én linkerhand’. Daarom is die geknipt voor diens opvolging.

De grote vraag is wel of het de sociaaldemocraten volgend jaar lukt de vereiste coalitie te vormen die de meerderheid heeft in het Europees Parlement i. Een andere mooie portefeuille voor Timmermans is die van Hoge Vertegenwoordiger i Federica Mogherini i, de ongekroonde ‘minister van Buitenlandse Zaken’ van de EU.

Een ding staat nu al absoluut vast: geen enkel land zal ooit de beide ‘presidenten’ tegelijk mogen leveren. Aan kandidaten overigens (weer) geen gebrek. Voor de rest is het speculeren omdat het gecompliceerde selectieproces nog moet beginnen. Volgend jaar vertrekken verder de president van de ECB, Mario Draghi i, de voorzitter van het Europees Parlement Antonio Tajani i (in theorie herverkiesbaar).

Uiteraard vertrekt het Europese Parlement in verband met de verkiezingen van mei a.s. en de hele Europese Commissie i, waarvan de leden herbenoemd kunnen worden. In 2014 duurde het vele maanden voordat deze spannende stoelendans eindigde.

Oktober 2018, maandenlang gezien als ‘the window of opportunity’ (het smalle pad naar een akkoord), is dan toch vruchteloos verstreken. Dit slaat vooral op de Brexit, het vertrek van het Verenigd Koninkrijk. Hier gelden voor de rest van het jaar nog drie opties: een deal (onwaarschijnlijk), een hevige crisis (idem) of doormodderen tot desnoods half januari. Minister-president Marc Rutte voorziet het laatste.

Michel Barnier i is de Franse toponderhandelaar namens de EU-27. Volgens hem is er ‘veel meer tijd nodig’ voor een akkoord. Daarmee bedoelt hij wellicht dat de Britten en ‘Brussel’ op het allerlaatste moment -mogelijk pas in januari 2019- het eindspel beginnen. Zo gaat het trouwens altijd in de EU bij onderhandelingen met een zo’n reuzeninzet.

De deadline is 29 maart aanstaande, de dag waarop het EU-lidmaatschap van het Verenigd Koninkrijk automatisch eindigt. Tevoren hebben het Europees en het Britse parlement twee maanden nodig om een akkoord bekrachtigen, of alsnog te verwerpen.

Meer dan ooit heeft Europa nu leiders nodig die over hun eigen schaduw durven springen. ‘De sleutelfiguren, president Emmanuel Macron i, kanselier Angela Merkel i en eerste minister Theresa May i zijn echter alle drie zwaar gehandicapt door voortdurend binnenlands geruzie’. Aldus de commentator van de website van Carnegie Europe, Judy Dempsey. Met deze collega mocht ik bijna 25 jaar geleden van Brussel in Roemenië het beloofde ‘EU paradijs’ (zoals zij dat zagen) gaan uitleggen. Wie had toen gedacht dat Roemenië per Nieuwjaar aanstaande EU-Raadsvoorzitter i wordt?

Terug naar de actualiteit. Neem May. Zij kreeg een half uur van de EU-27 leiders. Maar zij was in een kwartier klaar. Had volgens Rutte niks nieuws te melden. Kreeg van de andere leiders geen enkele reactie op haar oproep tot concessies. Moest daarop de zaal uit, terwijl de andere leiders gezamenlijk gingen dineren. Zo’n procedure tekent de sfeer.

Het Britse koninkrijk zit gevangen in een web van twijfels hoe het verder moet met de verhouding tot de Europese Unie. Een deel van de regerende conservatieven wil via een ‘harde Brexit’ alle bruggen naar Brussel opblazen. Tegelijk pleitten in Londen op 21 oktober bij een People's Vote March meer dan een half miljoen Britten voor nog een referendum, nu om de Brexit alsnog tegen te houden.

Of neem Merkel. Jarenlang overklaste zij de andere leiders in de Europese Raad. Zij bestuurde zo vanuit Brussel Europa. Vandaag heeft zij het druk met het bijeenhouden van de geforceerd tot stand gekomen Grosse Koalition van christendemocraten en sociaaldemocraten. Merkel heeft nu geen tijd voor Europa. Zij ontving 1,5 miljoen asielzoekers en economisch migranten uit Islamitische landen. Daarmee verspeelde zij de kiezersgunst, zo bevestigen de regionale verkiezingen.

Wij zitten ‘In Merkel’s Spätphase’ (het naderend einde) aldus het hoofdartikel van de Frankfurter Allgemeine van 8 oktober.

Macron ten slotte. Anderhalf jaar geleden gestart met hervormingen. Intussen staat hij in de opiniepeilingen er net zo beroerd voor als zijn machteloze voorganger François Hollande i destijds. In Brussel mist Macron de steun van Merkel.

Alle omhelzingen ten spijt lukt het de president niet de kanselier mee te krijgen voor zijn aanpak. Vormden de twee een koppel, zoals ‘Merkozy´ onder president Sarkozy tijdens de Griekse crisis, dan zouden zij de impasse doorbreken. Let wel: het laatste besluit van belang dat de Europese Raad nam dateert van 2,5 jaar geleden: maart 2016, de deal met Turkije over de vluchtelingen.

De operatie Brexit draait om het tot stand komen van drie documenten: Voorop staat de beoogde Scheidingsakte (Withdrawal Agreement), dat is het bindende juridische akkoord van de uitstap. Vervolgens de regeling van de kwestie Noord-Ierland. Ten slotte komt er een niet-bindende politieke verklaring vol intenties als aanhangsel van genoemde akte.

Over één kwestie zijn alle partijen het eens. Hét probleem is de zogenaamde ‘backstop’. Dat is de afspraak in december met het VK gemaakt dat er geen zichtbare grenscontroles komen tussen EU-land Ierland en het Britse Noord-Ierland met als hoofdstad Belfast. De EU sluit alleen een akkoord mét die garantie. Anders zet men namelijk het Goede Vrijdag Akkoord van 1998 op het spel dat een einde maakte aan de bloedige strijd tussen de Ieren van noord en zuid. De EU houdt mede op Iers aandringen vast aan die backstop. Dit ook als er te zijner tijd geen handelsverdrag met het VK komt.

Het is de droom van velen daar dat het VK zich ontwikkelt tot dé economische aartsrivaal van de EU. Met Noord-Ierland dan als belangrijk strijdtoneel. Ook daarom moeten er toch wel grenscontroles komen op het Ierse eiland. Een oplossing zou dus zijn om Noord-Ierland, hoewel een deel van het VK, in de EU douane-unie en in grote delen van de Europese interne markt en de BTW-regelingen te houden. Maar May weet dat zo’n ‘backstop’ nooit door haar eigen parlement komt. Draait dit uit op de gevreesde ‘no deal Brexit ’ met komend voorjaar alom logistieke en juridische chaos?

Deze zomer lanceerde May het zogenaamde Chequers voorstel (genoemd naar het buitenverblijf van de premier). Zij wil vrijhandel met de EU voor goederen en agrarische producten. De omvangrijke dienstverlening valt daar als Britse concessie buiten, evenals het tot nu toe vrije verkeer VK-EU van personen en kapitaal.

Chequers kan niet zonder zichtbare grensposten voor goederencontroles op de 500 grenskilometers tussen Noord-Ierland en Ierland. Dit dacht May op te lossen met de inzet van peperdure (20 miljard Britse ponden) high tech controles. De grens blijft dan inderdaad onzichtbaar. In die formule gelooft de EU echter niet. Merkwaardig genoeg (na het voorgaande) noemt Barnier het Chequers plan toch ‘een stap in de goede richting’.

Tegelijk is het zo dat dit Chequers voorstel ook aan Britse kant op hevig verzet stuit. Toenmalig toponderhandelaar minister David Davies en minister van Buitenlandse Zaken Boris Johnson traden van de zomer tegelijk met Chequers af. Zij willen een ‘harde Brexit’ die hun land helemaal losmaakt van de EU.

Het gebeurt vaker in de Europese Raad dat de president van Litouwen, Dalia Grybauskaite i, zegt waar het op staat. ‘Wij weten niet wat zij willen en zij weten het evenmin, dat is de hele kwestie’ aldus de president.

De EU wijst Chequers nog om andere redenen af. ‘Elk besluit dat de Europese burgerij de indruk geeft dat je uit de EU kunt en toch de voordelen blijft plukken is waanzin’, zegt de Franse minister van Financiën, Bruno Le Maire.

Eerder had president Macron de Britten al gewaarschuwd ‘dat de Brexit kosten met zich meebrengt’. ‘Merkel zal May niet redden’, zo concludeert de Süddeutsche Zeitung van 2 oktober. Traditioneel steunt Merkel de Britten wel vaak. Maar dat duurt nooit langer dan tot het moment waarop de Frans-Duitse as in gevaar komt.

‘De Europese leiders zijn vastbesloten de Brexit voor de Britten zo pijnlijk mogelijk te maken. Dat zal de andere landen leren niet ooit nog het Britse voorbeeld te volgen’, aldus het rake commentaar van de New York Times van 23 september. Zowel Tusk als Juncker hadden hun woede over het Britse vertrek al eerder in beledigende taal gegoten. Na de tussentijdse Europese top in september in Salzburg was de sfeer zódanig dat May de EU ’om een klein beetje respect’ moest gaan vragen.

Hoe de sfeer verder vergiftigd is bewijst de Britse minister van Buitenlandse Zaken, Jeremy Hunt. Op 1 oktober noemde hij de EU ‘een gevangenis’. Ze doet hem denken aan de repressieve manier waarop de Sovjet-Unie destijds haar satellietstaten onder de duim hield.

‘De Britse Prime Minister moet nu met voorstellen komen. Het is niet aan ons om oplossingen te bedenken voor binnenlandse Britse problemen. Aan de Europese interne markt of aan het vrije verkeer van personen, arbeid, diensten en kapitaal wordt in elk geval niet getornd’, sneerde Macron na afloop. ‘Als de wil er was, kwam je er wel uit’, aldus Merkel, suggererend dat het allemaal aan de Britten ligt.

Bracht het treffen met May dan hélemaal niets voort? Als je daags daarna sommige grote krantenkoppen zag zou je denken van wel. May suggereerde een verlenging van de overgangsperiode na het aflopen van het EU-lidmaatschap met bijvoorbeeld maximaal een jaar tot eind 2021. Twee jaar en negen maanden krijgen partijen dan de tijd om hun moeizame toekomstige handels- en andere relaties (zoals justitie) te regelen.

Het VK moet dan wel nog jaren blijven buigen voor de orders uit Brussel, Luxemburg (het ginds vervloekte Hof van Justitie i) en het Europees Parlement i (zonder Britten). Londen blijft dan jaar na jaar nog minimaal tien miljard pond contributie aan Brussel betalen. Tegelijk heeft het Verenigd Koninkrijk als ex-lid daar dan geen zeggenschap meer. ‘Compleet ridicuul idee die verlenging van de overgangstijd’, zo reageerde een groep conservatieve partijgenoten van May.

‘De EU-27 zijn klaar om op ieder moment met prime minister May het beraad te hervatten. Mits zich een doorbraak aftekent’, aldus Tusk op 24 oktober in Straatsburg in het Europees Parlement. Hij staat positief tegenover een langere overgangsperiode.

Deze overlegcarrousel kent drie aandrijfassen: de tijdsdruk, de politieke druk en het onderhandelingsspel. Maandenlang is door de voorzitters Tusk en Juncker en bovendien prime minister May beweerd dat op zijn laatst in oktober de knopen doorgehakt moesten worden. Desnoods zou in november bij een extra Europese Raad de finale deal volgen. Alleen dan kunnen het Europees en het Britse parlement het debat tijdig voor 29 maart volgend jaar afronden.

Dat was echter een pure schijnvertoning, zo blijkt nu. Want ineens laat men elk tijdschema los. De novembertop is voorlopig afgeblazen. ‘De onderhandelingen zijn veel gecompliceerder dan sommigen dachten. ‘Een ‘no deal Brexit’ is meer waarschijnlijk dan ooit’, aldus Tusk. De EU wacht nu op het sein van toponderhandelaar Barnier dat er ‘overtuigende vooruitgang’ is geboekt. Zo nee dan wordt pas midden december bij de volgende vergadering van de Europese Raad het beraad hervat.

Tegelijk is er toenemende nervositeit in landen als Ierland, Nederland, België, Frankrijk, Duitsland die veel handel drijven met het VK. Die zijn doodsbang voor een ‘no deal’, dus een vechtscheiding. Vanaf 30 maart aanstaande is het VK dan voor de EU een land als bijvoorbeeld Argentinië. Met export, import en personenverkeer onder strikte controles. Nederland heeft daartoe al extra douaniers in opleiding. Alle 28 betrokken EU-landen en de Commissie in Brussel werken aan noodverbanden voor dat geval.

‘De blokkade bij de hervorming van het Europees asielsysteem is een cadeau voor de populisten bij komende verkiezingen’, waarschuwde Europees Parlementsvoorzitter Antonio Tajani i in zijn speech. Eind juni besloot de Europese Raad tot een nieuwe aanpak van het migratieprobleem. Zie onze vorige analyse i. Er zouden ‘ontschepingsplatforms’ komen buiten de EU. Uit zee opgepikte vluchtelingen worden daar opgevangen en indien nodig teruggestuurd. Daarnaast mikte de Europese Raad op ‘gecontroleerde opvangcentra’ binnen de EU om de vluchtelingenstroom te beheersen.

Zijn die ingrijpende projecten alweer afgevoerd? Zij komen niet terug in de conclusies van deze Europese top. Inmiddels heeft Egypte belangstelling voor het plaatsen van een ontschepingsplatform.

‘Wij verwachten bij het migrantenprobleem geen doorbraak meer voor de Europese verkiezingen van voorjaar 2019. Die kwestie zit muurvast. Het window of opportunity van september/oktober is weer gesloten’. Dat zeggen de experts van de gezaghebbende Brusselse denktank European Policy Studies. Ook zij denken dat de machteloosheid van de EU de euroscepsis komend jaar bij de verkiezingen in de kaart speelt.

Hét probleem is de voortdurende weigering van diverse Oost-Europese landen om moslims op te vangen. De eerder opgelegde verplichte landenquota zijn daar onuitvoerbaar gebleken. Oost-Europa wil nu wel financieel bijdragen aan de kosten van de opvang van de vluchtelingen in de andere EU-landen. Daartoe ligt er nu een Oostenrijks/Bulgaars voorstel. Het krijgt de steun van voorzitter Tusk, van de Commissie en naar verwachting van het Europees Parlement.

Maar Nederland en Duitsland schoten dit idee radicaal af. ‘Dat sommige landen er voor betalen opdat andere landen opvangen is onacceptabel. Iedereen moet vluchtelingen opvangen’ zegt Rutte. Hij wil bovendien liever eerst de zuidelijke lekke Schengengrenzen afsluiten. ‘De vluchtelingenstroom vermindert dan vanzelf’.

Echter, in Salzburg ageerde dezelfde Rutte tegen het Commissievoorstel om daar 10.000 extra grenswachters te installeren. ‘De grenswachtkwestie illustreert dat Nederland op de rem staat in Europa. Dit ook op gebieden waar de regeringscoalitie in principe méér Europese samenwerking wil, zoals bij de bestrijding van criminaliteit, terrorisme en van illegale migratie’, signaleerde NRC Handelsblad.

Italië zucht onder een staatsschuld i van meer dan het dubbele van wat in de eurozone i is toegestaan. Toch laat Rome komende jaren de tekorten verder toenemen. Het overheidstekort loopt op tot 2,4 procent van het bbp. Dat is drie keer zoveel als met de vorige centrumlinkse regering was afgesproken. De Europese Commissie heeft Rome op 23 oktober gevraagd om een herziene begroting. Het is de eerste keer dat dit zo resoluut gebeurt.

‘Italië heeft de voorbije drie jaar al 30 miljard euro meer uitgegeven dan volgens het EU Stabiliteitspact i mag’, zegt Commissievoorzitter Juncker. Daar komt nu dan nog eens 35 miljard bovenop. Rutte heeft zijn collega Giuseppe Conte i in de marge van de vergadering gezegd dat diens begroting Nederland de lust ontneemt tot versterking van de eurozone. ‘Italië moet zich echt houden aan het Stabiliteitspact’, waarschuwde Rutte.

Het is zeer de vraag of de combinatie van de rechtse noordelijke Lega en de anti-EU Vijfsterrenbeweging zich de kritiek aantrekt. Veel hangt af van hoe de beleggers in Italiaanse papieren gaan reageren. De EU Raad van Ministers i kan uiterlijk volgend voorjaar desnoods de zaak uitvechten en Italië een enorme boete opleggen. Veel Europese media menen dat vicepremier Matteo Salvini i dit scenario graag ziet. Het biedt hem dan de perfecte munitie om in de Europese verkiezingsstrijd tegen de EU te ageren en aldus nog meer stemmen te werven.

Neemt Italië de route van het failliete Griekenland destijds i, dan ontploft de eurozone. De Italiaanse economie is veel te groot om vanuit Brussel te kunnen redden. Probleem is dat de Italiaanse regering de lagere inkomens steunt en de koopkracht stimuleert en daarom binnenlands volop steun krijgt.

Vijf topconferenties. Maar geen enkel besluit van belang. Toch was dit wat de Brexit aangaat geen overbodig gebeuren. In kwesties met zo’n reuzenhoge inzet laten partijen pas op het allerlaatste moment in hun kaarten kijken. Dat gaat altijd zo in Europa.

Dat ultieme beslissende moment is nog niet aangebroken. Bovendien leert dit treffen (en ook het vorige in Salzburg) de Britten dat zij nog forse toegevingen moeten doen. Dat kost tijd. Tenzij de Britten zich laten meeslepen naar de ‘harde Brexit’. Maar zo’n vechtscheiding zal ook hen nog jarenlang economisch opbreken.

Hoopvol is het dat beide partijen nu zwijgen over hun angstaanjagende no deal scenario’s. Hoopvol is het verder dat naar verluidt Merkel én Macron onderhandelaar Barnier ingefluisterd hebben ‘wat meer flexibel’ te worden. Wellicht brengt hun duwtje het verlamde ‘MMM top trio’ in beweging. Dat kost alweer tijd. Kortom: er volgen nog meer ‘toppen van de laatste kans’.