Lijsttrekkersverkiezingen - Hoofdinhoud

De laatste jaren is het bij sommige politieke partijen gebruikelijk geworden om de leden meer inspraak te geven bij het aanwijzen van de lijsttrekker i. Daarmee wordt de keuze democratisch sterker gelegitimeerd en krijgen leden zeggenschap.

Als er twee of meer kandidaten zijn, kan het partijbestuur overgaan tot het organiseren van een lijsttrekkersverkiezing. Tegenwoordig houden partijen ook nog wel eens stemmingen over de lijsttrekker zonder dat er een tegenkandidaat is. Dat was in 2023 bijvoorbeeld het geval bij D66 (Rob Jetten i) en de combinatie GroenLinks/PvdA (Frans Timmermans i)

Het doel van een lijsttrekkersverkiezing is om de verschillende kandidaten een eerlijke kans te geven. In onderlinge debatten kunnen zij zich profileren. Partijen hopen dat de debatten voor publiciteit zorgen, waardoor er ook meer aandacht komt voor de uiteindelijke lijsttrekker. Dit kan dan weer gunstig zijn bij de verkiezingen.

De strijd bij de PvdA in 2012 was levendig, met diverse kandidaten. Bijeenkomsten trokken veel belangstelling, net als de strijd zelf. Dat was gunstig voor de partij en ook voor winnaar Diederik Samsom. Ook de strijd in het CDA verliep dat jaar goed, al was er daarvan geen positief electoraal effect.

De verkiezingen kunnen het ledenaantal van de partij een impuls geven. Leden hebben immers inspraak op de verkiezingen en zo zouden meer mensen over de streep worden getrokken om lid te worden. Vooral voor jonge partijen kan een lijsttrekkersverkiezing helpen om meer media-aandacht te genereren. De lijsttrekkersverkiezing van GroenLinks in 1993, waarbij voor het eerst verschillende lijsttrekkersduo’s zich kandidaat konden stellen, was daar een voorbeeld van.

Toch zijn er ook nadelen te bedenken bij een lijsttrekkersverkiezing. In debatten komen partijgenoten tegenover elkaar te staan. Dit kan soms leiden tot verstoorde verhoudingen of reputatieschade. Bij de verkiezing om het lijsttrekkerschap van de VVD in 2006 tussen Mark Rutte en Rita Verdonk werd de partij als het ware in tweeën gesplitst.

Rutte won de verkiezing met een kleine meerderheid en ging de Kamerverkiezingen in als lijsttrekker. Bij deze verkiezingen kreeg Rita Verdonk, de nummer twee op de lijst, meer voorkeursstemmen. Er ontstonden zo twee kampen, die pas verdwenen nadat Verdonk uit de fractie was gezet.

Ook bij het CDA heeft een lijsttrekkersverkiezing voor splitsing gezorgd. In 2020 won Hugo de Jonge bij het CDA nipt de lijsttrekkersverkiezing van Pieter Omtzigt. Omdat De Jonge het lijsttrekkerschap hierna niet kon combineren met het ministerschap stelde hij later dat jaar zijn lijsttrekkerschap ter beschikking. Daarop kreeg niet Omtzigt maar Wopke Hoekstra de voorkeur van de partijtop, hoewel hij eerder had verklaard niet beschikbaar te zijn voor het lijsttrekkerschap. Deze interne strijd heeft het beeld van de partij negatief beïnvloed in de aanloop naar de verkiezing, en leidde er ten dele toe dat Omtzigt de partij op 12 juni 2021 verliet.

Ook de stijging van het ledenaantal kan nadelige gevolgen hebben voor een partij. De PvdA introduceerde in 2016, toen Samsom en Asscher om het lijsttrekkerschap streden, het zogeheten flitslidmaatschap. Hierbij kunnen leden voor slechts een maand lid zijn van de partij en hoeven zij maar een kleine financiële bijdrage te leveren. Dit lidmaatschap heeft dan enkel en alleen als doel om te stemmen over de nieuwe lijsttrekker.

Dit kan als nadeel hebben dat de loyalere leden zich geschoffeerd voelen. Sympathisanten van buiten de partij krijgen nu ineens inspraak in de lijsttrekkersverkiezing en doen daarmee afbreuk aan de inspraak van de traditionele leden. Partijlidmaatschap verliest hiermee in zekere zin zijn exclusiviteit. Ook kan de lijsttrekkersverkiezing op deze manier gemakkelijk ‘gekaapt’ worden. Met behulp van social media zouden buitenstaanders een campagne kunnen starten om zo de verkiezing te kapen voor eigen gewin.

2020

In 2020 vond er een lijsttrekkersverkiezing binnen D66 plaats. Sigrid Kaag i stelde zich kandidaat. Fractievoorzitter Rob Jetten i gaf aan geen kandidaat te zijn, om zo ruimte te maken voor Kaag. Op 4 augustus 2020 stelde ook Ton Visser, een relatief onbekend lid van D66, zich kandidaat. Kaag won de lijsttrekkersverkiezing op 4 september met 95,7 procent van de stemmen, tegenover 3,1 procent stemmen voor Visser.

Hetzelfde jaar besloot ook het partijbestuur van het CDA om lijsttrekkersverkiezingen te organiseren om zo een geschikte lijsttrekker voor de verkiezingen van 2021 te krijgen. In juni stelden vier kandidaten zich beschikbaar voor deze positie: bewindspersonen Hugo de Jonge i en Mona Keijzer i en Kamerleden Pieter Omtzigt i en Martijn van Helvert i. Van Helvert trok zich op 30 juni terug, waardoor er nog drie kandidaten overbleven. In de eerste ronde viel Mona Keijzer af. Hugo de Jonge en Pieter Omtzigt namen het in de tweede ronde tegen elkaar op. De Jonge won de verkiezing met 50,7 procent van de stemmen, tegenover 49,3 procent voor Omtzigt.

Door technische problemen bij het stemmen werd de uitslag van de verkiezing door de voorstanders van Omtzigt nog betwist. Ook werd uiteindelijk Wopke Hoekstra lijsttrekker bij de verkiezingen nadat Hugo de Jonge deze functie had neergelegd vanwege zijn ministerspost, tot ongenoegen van Omtzigt-stemmers. Deels naar aanleiding van de verkiezing verliet Omtzigt de partij op 12 juni.

Partij 50PLUS i besloot, na het opstappen van Henk Krol i in mei 2020, ook tot het kiezen van een nieuwe lijsttrekker. Het partijbestuur droeg Liane den Haan i voor als nieuwe kandidaat. Den Haan was tot voor kort geen lid van 50PLUS, en is werkzaam als directeur van ouderenbond ANBO. Kamerlid Corrie van Brenk i, die het fractievoorzitterschap van Henk Krol overnam, stelde zich ook kandidaat, net als Kamerlid Léonie Sazias i. Sazias trok zich vlak voor de stemming terug. In oktober 2020 werd Den Haan verkozen tot lijsttrekker met 52 procent van de stemmen door de leden van 50PLUS.

2016

In 2016 vond er een tweestrijd plaats om het lijsttrekkerschap. Toenmalig fractievoorzitter Diederik Samsom i werd uitgedaagd door Lodewijk Asscher i. Samsom werd door Asscher ook gebrekkig leiderschap verweten. In een harde campagne trok Asscher aan het langste eind en kreeg hij 54 procent van de stemmen. Samsom maakte vervolgens bekend op te stappen. De PvdA leed een historische verkiezingsnederlaag bij de Tweede Kamerverkiezingen in 2017.

2012

In aanloop naar de verkiezingen van september 2012 hield GroenLinks een lijsttrekkersverkiezing. Jolande Sap i, toenmalig fractievoorzitter in de Tweede Kamer, nam het op tegen Tofik Dibi i, lid van diezelfde fractie. De kandidaatsstelling van Dibi was opmerkelijk, aangezien hij door het partijbestuur als niet geschikt werd verklaard en in de statuten van de partij stond dat een lijsttrekkersverkiezing alleen kon worden gehouden als er zich twee geschikte kandidaten hadden gemeld. Het partijbestuur organiseerde toch zo’n verkiezing en week dus van de statuten af. Dibi vond dat hij werd tegengewerkt door het partijbestuur en diende bezwaar in.

Uiteindelijk werd Jolande Sap in juni met 84 procent van de stemmen gekozen als lijsttrekker voor de verkiezingen van 2012. Na verlies bij de verkiezingen stapte Sap op als lijsttrekker.

Ook het CDA besloot in aanloop naar de verkiezingen van 2012 een lijsttrekkersverkiezing te houden. Zes van de twaalf aanmeldingen werden uiteindelijk door het partijbestuur gekozen. Sybrand Buma i won uiteindelijk met 51,4 procent van de stemmen, tegenover de 26,4 procent van tegenkandidaat Mona Keijzer i.

In 2012 organiseerde de PvdA voor de tweede keer lijsttrekkersverkiezingen, ditmaal na het aftreden van fractievoorzitter Job Cohen i. Vijf fractieleden stelden zich kandidaat. Uiteindelijk won Diederik Samsom i, nadat hij zijn grootste concurrent Ronald Plasterk i had afgetroefd.

2006

In mei 2006 hield de VVD een lijsttrekkersverkiezing. Jozias van Aartsen i, fractievoorzitter en politiek 'aanvoerder' was na een teleurstellende uitslag bij de gemeenteraadsverkiezingen 2006 afgetreden. Drie kandidaten meldden zich voor de positie van lijsttrekker. Rita Verdonk i, Mark Rutte i en Jelleke Veenendaal i. Die laatste meldde zich vooral aan als tegenkandidaat, omdat de verkiezingen geen zin hadden gehad als er maar één kandidaat beschikbaar was.

Verdonk kwam als laatste met haar kandidatuur. Mark Rutte won met 51 procent van de stemmen tegenover Verdonk met 46 procent. Bij de verkiezingen in 2006 bleek dat Verdonk als tweede op de lijst van de VVD meer voorkeursstemmen dan Rutte had behaald. Op basis hiervan wilde zij het partijleiderschap opeisen. Rutte ging hier niet mee akkoord en na een conflict verliet Verdonk in 2007 de VVD.

In juni 2006 hield D66 een lijsttrekkersverkiezing in aanloop naar de verkiezingen van dat jaar. Hoewel er acht personen waren die zich voor de positie kandidaat hadden gesteld, ging de strijd vooral tussen de twee belangrijkste kandidaten: Alexander Pechtold i en Lousewies van der Laan i. Na vijf stemrondes bleek dat Pechtold aan het langste eind trok en lijsttrekker werd met 52,6 procent van de stemmen. Pechtold bleef politiek leider van de partij tot 2018.

2002

In 2002 organiseerde het partijbestuur van de PvdA een lijsttrekkersverkiezing in aanloop naar de verkiezingen van 2003. Vier kandidaten hadden zich kandidaat gesteld, maar in de media ging de aandacht vooral uit naar Wouter Bos i en Jeltje van Nieuwenhoven i. Bos won uiteindelijk met 60 procent van de stemmen en bleef tot 2010 politiek leider van de PvdA.

1993

GroenLinks (opgericht in 1990) hield in september en oktober 1993 een lijsttrekkersverkiezing. Na het vertrek in 1993 van Ria Beckers i, leider van de PPR i, stond het leiderschap van GroenLinks open. Als eerste partij organiseerde GroenLinks een verkiezingen. Ook een duolijsttrekkerschap was mogelijk.

Paul Rosenmöller i en Leoni Sipkes i waren het eerste duo dat zich aanmeldde. Het tweede duo werd gevormd door Ina Brouwer i en Mohamed Rabbae i. Ook meldden zich nog vijf individuele leden aan.

De stemming verliep in twee rondes waarin de duo’s het tegen elkaar opnamen. Brouwer en Rabbae wonnen uiteindelijk. Tijdens de verkiezingen van 1994 verloor GroenLinks een zetel en trad Brouwer af. Rabbae nam plaats in de fractie en Paul Rosenmöller werd uiteindelijk fractievoorzitter.

Bij veel andere partijen staat het vaak al vast wie de lijsttrekker wordt, en is de bevestiging door de leden een formaliteit. Deze benoeming hoeft dan ook niet in aanloop naar de verkiezingen te zijn, maar kan op een tussentijds moment gebeuren. Als er binnen de partij geen tegenkandidaat is en er tevredenheid bestaat over het functioneren van de fractievoorzitter, vindt geen verkiezing plaats.

ChristenUnie

Dit was bijvoorbeeld het geval bij de benoeming van Gert-Jan Segers i als fractievoorzitter van de ChristenUnie in 2015. Hij werd, na het vertrek van Arie Slob i, tot nieuwe fractievoorzitter benoemd, en werd bij de verkiezingen van 2017 ook de lijsttrekker. In 2021 was hij dit opnieuw. In 2023 werd Mirjam Bikker i lijsttrekker van de ChristenUnie, zonder dat daar lijsttrekkersverkiezingen mee gemoeid waren.

SP

Bij de SP werd lijsttrekker Emile Roemer i eind 2017 opgevolgd door Lilian Marijnissen i. Eerder waren er steeds tussentijdse wisselingen: Jan Marijnissen i-Agnes Kant i en Kant-Roemer.

PvdD

Bij de Partij voor de Dieren stapte politiek leider Marianne Thieme i in 2019 op. Om de positie van lijsttrekker op te vullen, schoof het partijbestuur Esther Ouwehand i naar voren.

SGP

SGP- leider Bas van der Vlies i kondigde in 2009 aan om bij de eerstvolgende verkiezingen op te stappen. Het partijbestuur van de SGP droeg het lijsttrekkerschap voor de verkiezingen van 2010 over aan Kees van der Staaij i. Tijdens het partijcongres in 2010 werd zijn lijsttrekkerschap bevestigd. Van der Staaij was lijsttrekker bij de verkiezingen van 2012, 2017 en is dat ook in 2021.

GroenLinks

Hoewel GroenLinks meermaals lijsttrekkersverkiezingen heeft georganiseerd, is dat in het laatste decennium niet meer gedaan door die partij. Nadat politiek leider Jolande Sap in 2012 was opgestapt, werd Bram van Ojik i door de TK-fractie gekozen tot fractievoorzitter. GroenLinks besloot pas bij de daaropvolgende verkiezingen een politiek leider aan te stellen. Van Ojik was geen kandidaat en in 2015 werd Jesse Klaver i zijn opvolger. Voorafgaand aan de verkiezingen van 2017 en 2021 vonden binnen de partij geen lijsttrekkersverkiezingen plaats.

De manier waarop partijleden stemmen tijdens zo’n verkiezing verschilt per partij. Bij sommige partijen heeft elk lid één stem, bij andere partijen wordt gebruikgemaakt van een getrapt systeem. Bij sommige partijen is het gebruikelijk dat de kandidaat voor het lijsttrekkerschap wordt voorgedragen door het partijbestuur. Dan is er niet of nauwelijks meer sprake van concurrentie tussen kandidaten.